Doğu Anadolu bölgesinde yer alan Erzurum ili, yaklaşık 40 N paraleli ile 41 E meridyeni üzerinde bulunmaktadır. Doğudan Ardahan, Kars ve Ağrı, batıdan Erzincan ve Bayburt, kuzeyden Rize ve Artvin, güneyden Muş ve Bingöl illeriyle komşudur.
Erzurum İlinin yüzölçümü 25.066 km2. Rakımı ortalama 1853 metredir. Yüzölçümü bakımından Türkiye’nin sırasıyla Konya, Sivas ve Ankara illerinden sonra 4. Büyük ili konumundadır. Erzurum İl topraklarının çoğunluğu, Doğu Anadolu Bölgesinde, %30 luk kısmı da (Tortum, Uzundere, Narman, Oltu, Olur, İspir ve Pazaryolu) Doğu Karadeniz Bölgesi sınırları içinde kalır.
Erzurum İli arazisini güneyde Karasu-Aras Dağlarının bazı dağ kütleleri, engebelendirmiştir. Bunların en önemlileri, batıda Dumanlı Dağ (2170 mt) ile başlayan, doğuda Aras vadisi kenarında Şahveled Dağı ile sona eren ve uzunluğu 120 km olan Palandöken Dağlarının en yüksek doruğu Erzurum şehir merkezinin güneyindeki Büyük Ejder tepesidir ( 3176 m.). Bingöl Dağlarının kuzey yarısı da yine Erzurum İli sınırları içinde kalmaktadır.
İl topraklarını kuzeyden engebelendirmiş olan dağlarsa, Doğu Karadeniz Dağlarıdır. Doğu Karadeniz dağları batıdan doğuya doğru Soğanlı, Kırklar (3359 m), Gölyayla (3300 m) , Tatos (Verçinik veya üç tepe 3711 m.), Hunut (Çamlıyayla 3369 m), Kaçkar(3937 m) dağ sıralarından oluşmaktadır. Doğu Karadeniz dağlarının ikinci sırasını oluşturan yükseltilerde İl topraklarını engebelendirmektedir. . Bu dağların başlıcaları Kop (2963 m), Karahalil (2900 m.), Gölyurt (2500 m), Dumlu Dağları ( Mescit Dağı 3239 m, Dumlu Dağı 3169 m.), onların doğusundaki Kargapazarı Dağları ( 3288 m.) ve bir kısmı Kars ili sınırları içinde kalan Allahuekber dağlarıdır. Söz konusu edilen bu kuzey ve güneydeki dağların arasına, iki önemli depresyon ovası yerleşmiştir. Bunlar Erzurum Kentinin de kenarında kurulmuş olduğu Erzurum ovası (825 km2) ve Pasin ovası (540 km2) olup, her iki ovayı birbirinden, 2030 m. yükseklikteki Deveboynu beli ayırır.
Erzurum İl merkezi, Palandöken Dağları kuzey eteklerinde hafif eğilimli yüzeyler üzerinde kurulmuştur. Şehrin yerleşim sahasında zamanın akışı içinde genişlemeler olmuştur. Bir taraftan güneyde Palandöken Dağları eteklerindeki tepelik alanlara doğru genişleyen şehir, öte yandan da kuzey-kuzeybatı ve batıda Erzurum Ovası düzlükleri üzerinde genişlemektedir.
Şehrin ilk yerleşim alanı olan Erzurum Kalesi çevresinde ortalama yükseklik 1950 m.’nin altında olduğu halde, bu gün en yüksek yerleşim bölgesi olan Kayak yolu semtinde yükseklik 2050- 2100 m. kadardır. Şehrin kuzeyindeki demiryolu hattının alt taraflarında olan yerleşim bölgelerinde ortalama yükseklik 1750 ile 1800 m. dolaylarındadır.
Erzurum ovasının çevresini oluşturan Palandöken Dağları (en yüksek noktası Büyük Ejder Tepesi 3176 m.) ile Dumlu Dağları (en yüksek tepesi Dumlu Dağı 3167 m.) oluşturmaktadır. Erzurum Ovası Kuzeydoğu – Güneybatı yönünde uzanır ve güneybatıda iki kola ayrılır. Ilıca’dan batıya uzanan ovaya Daphan, güneybatıya uzanana da Dereboğaz- Sakalıkesik ovası denir. Ilıca – Dumlu arasındaki alana Erzurum Ovası denmektedir. Ovanın Ilıca civarı 1754 m.yükseklikte, Dumlu civarı 1800 m. yüksekliktedir. Erzurum Ovasının Dumlu- Ilıca arasındaki eğimi binde 7 civarındadır.
Erzurum’da güneş ışınlarının yıl içindeki geliş açıları ve güneşlenme süresi, yılın belli tarihlerinde değişmektedir. Meteorolojik gözlemlerin 20 yıllık ortalamalarına göre Erzurum ve ilçelerinde günlük normal ortalama güneşlenme süresi 7.17 saat kadardır. Ortalama güneşlenme süresinin aylara göre seyri incelendiğinde, en kısa olduğu devrenin 3.20 saat ile Ocak-Aralık ayları olduğu anlaşılmaktadır. En uzun olduğu devre ise 11.39 saat Temmuz ve 11.09 saat ile Ağustos aylarıdır.
İl arazisinin büyük çoğunluğunda, karasal iklim özellikleri egemendir. Kışlar uzun ve sert, yazlar kısa ve sıcak geçer. İl topraklarının kuzey kesimlerinde, yüksekliği yaklaşık 1000 ila 1500 metrelere inen vadi içleriyle çukur sahalarda iklim, büyük ölçüde sertliğini yitirir.
Erzurum İlinde yıllık ortalama yağış 452 mm. civarındadır. Yağışlı gün sayısı 120.4 dür. Yağışın üçte biri (%36) ilkbahar mevsiminde yağmaktadır. En az yağış kış devresinde düşer. Kar en erken 20 Ekim’de yağmaya başlar. Kar yağışlı gün sayısı 50’dir. Bölge yıllık ortalama 116 gün karla örtülüdür. Yıllık nisbi nem ortalaması %63 civarında olup en düşük nem oranı %46 ile Ağustos ayıdır. Erzurum’un hakim rüzgar yönü güneybatı ve güney doğudur. En hızlı esen rüzgarlar güney ve güney batı yönünden eser ve hızı 20 m/sn.yi aşmaktadır. Sırasıyla en fazla esen rüzgarlar Lodos, Keşişleme, Kıble, Poyraz ve Yıldız yönlerindedir.
Erzurum İlinde yıllık sıcaklık ortalaması 6 derece kadardır. En sıcak ay Ağustos olup sıcaklık ortalaması 26 derecedir. Sıcaklığın 0 derece altında olduğu, diğer bir ifade ile ortalama donlu gün sayısı 153 gündür. Yılın en soğuk ay ortalaması, -8.6 C, en sıcak ay ortalaması 19.6 C, en düşük sıcaklık -35 C ve en yüksek sıcaklık ise, 35 C olarak ölçülmüştür.
Erzurum İlinde egemen doğal bitki örtüsü, step formasyonudur. Orman örtüsü, pek yaygın değildir. Bu örtünün alt sınırı, 1900-2000 metrelerde başlamakta ve üst sınır, 2400 metrelerde son bulmaktadır. Başlıca orman örtüsü alanları, İspir, Oltu, Olur ve Şenkaya ilçelerindeki sarıçam ve meşe ormanlarıyla, Erzincan-Aşkale sınırlarında rastlanan meşe ormanlarıdır. İl arazisinin % 60’ tan biraz fazlası steplerle kaplıdır. Bu doğal bitki örtüsü, yer yer keven topluluklarıyla verimsiz hale gelse de, geniş alanlarda mera hayvancılığına uygun verimli çayırlıklar durumundadır.
İl topraklarının doğu kesimindeki dereleri Aras Irmağı ile Murat Irmağı toplar. Batı kesimi sularını Karasu, kuzey kesimininkini ise Çoruh ırmağı toplar.
İlde doğal göller azdır. Yapay göller ise, yeni yeni oluşmaktadır. İlin en önemli doğal gölü, Tortum çayı üzerinde oluşmuş, bir heyelan-sed gölü olan, Tortum gölüdür. Uzundere ilçesi yönetim sınırları içinde olan Tortum gölünün alanı yaklaşık 8 km² kadardır. Bu göl, kuzey batıda yer alan Kemerli dağından heyelan yoluyla kayan kütlelerin, Tortum çayının yatağını tıkaması yoluyla oluşmuştur. Bu nedenle çayın eski yatağı değişmiş ve önünde yüksekliği 48 metreyi bulan ünlü doğa harikası Tortum (Uzundere) Çağlayanı oluşmuştur. Yapay göller arasında Serçeme çayı üzerinde yer alan Kuzgun barajı (10.3 km²), Lezgi suyu üzerindeki Palandöken Göleti (22 km²), Aras ırmağı üzerinde Söylemez barajı (14.2 km²) sayılabilir.
Bibliyografi
H.Doğanay, Erzurum’un Coğrafi Özellikleri (Şehri Mübarek Erzurum) – 1989
Erzurum İl Turizm Rehberi 2002
ARAS NEHRİ
Aras Nehri, Bingöl dağının kuzeybatı yamaçlarının zirveye yakın kesimlerinde (3194 m rakımda) çok sayıda kaynak sularının birleşmesi ile oluşur. Bu noktadan Hazar Denizine döküldüğü yere kadar uzunluğu 1059 km. olup, bunun 548 kilometresi Türkiye toprakları üzerinde bulunmaktadır. Nehir doğu istikametinde akarken Tekman havzasından geçer. Tekman havzasına bakan Palandöken dağının (3176 m) yamaçlarından, Şahvelet dağı (2654 m), Nalbant dağı (2899 m) ve Sakaltutan dağından (2402 m) inen dereler ırmağa karışır. Keza Tekman havzasında Aras’ın sağ taraftan aldığı kollar ise Bingöl dağının kuzeydoğu yamaçların kaynağı olan derelerle, daha doğuda ki Akdağ’dan (2881 m.) gelen derelerdir.
Kuzeye doğru akarken Karayazı tarafından gelen Çıkılgan deresini alan Aras Nehri, doğudaki Topçu dağı ve batıdaki Sakaltutan dağı arasında bulunan dar vadiyi geçerek Pasin ovasına açılır. Kaynağını Palandöken ve Kargapazarı dağından alan derelerin toplanarak oluşturduğu Pasin Suyu ile Çoban Dede köprüsü mevkiinde birleşir. İlhanlılar zamanında vezir Emir Çoban tarafından 1297 yılında yaptırılan ve yaptıranından dolayı Çoban Dede Köprüsü adı ile anılan yedi kemerli (1878’de yapılan tamiratla bir gözü iptal edilerek altı kemerli olan) taş köprünün altından geçer. Pasin ovasının bu köprüden aşağısına “Aşağı Pasin”, yukarıda kalan kesimine ise “Yukarı Pasin” adı verilir.
Aras Nehri, Horasan’ı geçtikten sonra Zivin çayını alır ve Erzurum’u terk eder.
Zivin çayı 1878 Berlin Antlaşmasından itibaren kırk yıl Türkiye ile Rusya arasında sınırı oluşturdu.
ÇORUH NEHRİ
Çoruh Nehri İspir İlçesinin güneyindeki Mescit Dağının (3239 mt.) batı yamaçlarından doğar. Başlangıçta batı doğrultusunda akarken Bayburt önlerinde bir yay çizerek kuzeye yönelir. Çoruh Nehri’nin uzunluğu 466 km.dir ve bunun 442 km.si Türkiye sınırları içerisindedir. Çıkışından Bayburt hududuna kadar (İspir Çormeli bölgesi) kesiminde ve Bayburt’tan sonra İspir bölgesindeki kesimde Çoruh vadisi, her iki tarafındaki dağların 3000 mt’yi aşan yükseltileri arasında, Türkiye’nin en derine gömülmüş vadilerindendir. Çoruh Nehri, Yusufeli’ni geçtikten sonra en önemli kolu olan Oltu Çayını (151 km uzunluğunda) alarak yoluna devam eder ve Artvin Muratlı yakınlarında Türkiye topraklarından ayrılır. 24 km.si Türkiye dışında kalan Çoruh nehri Gürcistan-Batum yakınlarında Karadeniz’e dökülür. Çoruh Nehri 1992 yılında İspir önlerinden başlayan rafting (akarsu krosu) sporuna açılmıştır.
FIRAT (KARASU) IRMAĞI
Fırat ismi Âsur dilinde Purattu olarak geçmektedir. Kur’ân’da geçen “furât” kelimesi Arapça sözlüklerde “içene ferahlık veren son derece tatlı su” manasına gelmektedir. Fırat Irmağı Karasu ve Murat adlı iki kolun birleşmesiyle meydana gelir. Bunlardan Karasu en uzun kol olmamakla birlikte eskiden beri halk arasında Fırat nehrinin ana kolu sayılmaktadır. Karasu’nun kaynağı olan ve Erzurum ovasının kuzeyindeki Dumlu dağından çıkan Dumlu suyu da Fırat’ın başlangıç kolu kabul edilmektedir. Kargapazarı Dağı kaynaklarından gelen Köşk Çayı, Palandöken’den inen Pulur Çayı ve Serçeme Çayı ile birleşerek oluşan Karasu, Erzurum ovasından geçip bu ovanın batısında Aşkale’den sonra dar ve derin boğazlara dalarak Erzurum hudutlarını terk eder.
Fırat nehrinin bir kolu olan Karasunun toplam uzunluğu 185 km olup, ilimiz sınırları içindeki uzunluğu 140 km dir. Debisi 44 m3/sn.dir.
Bibliyografya
Metin Tuncel- Mustafa Uzun,T.D.V. İA s.31-34
Besim Darkot-R.Hartman, MEB. İA.c.4 s.622-626