Aşkale, 1937 yılında Erzurum’a bağlı İlçe yapılmıştır. Erzurum’a 54 km mesafededir. Rakımı 1655 mt. Yüz ölçümü 1497 km2 olan Aşkale ilçesi, kuzey doğu ve doğuda Aziziye (Ilıca) ilçesi, güneyde Çat ilçesi, batıda Erzincan (Tercan ilçesi), kuzeyde de Bayburt illeriyle çevrilidir.
Çevresi yüksek dağlardan oluşan ilçe topraklarının orta kısmı çukurluktur. Erzurum’un kuzeyinde uzanan dağ silsilesi Aşkale’nin de kuzeyini kaplayarak, Karahalil (2700 m), buna batıdan eklenen Coşan Dağı (2975 m.) KOP geçidine kavuşur. Erzurum’un güneyini kaplayan Palandöken dağları batıya doğru ilerleyerek Aşkale’nin güneyinde yayvan bir şekil alır ve çeşitli kollara ayrılır. Dumanlı dağı 2701 m., Kılıçkaya dağı 2669 m. yüksekliktedir.
Aşkale, Karasu Irmağı vadisinde ve önemli yol kavşağında yer almaktadır. Kop Dağı geçidinden Karadeniz bağlantısı ( E-390 karayolu), Tercan istikametinden İç Anadolu bağlantısı (E-23 karayolu) ve Haydarpaşa-Kars demiryolu ilçe merkezinden geçmektedir.
Bölgenin en önemli akarsuyu Aşkale Ovasını sulayan Karasu Irmağı, Karahasan, Serçeme, Çağdarış dereleri ile beslenerek kazanın içinden geçer.
Aşkale’de Doğu Anadolu karasal iklimi hüküm sürer. En soğuk ayı Ocak ayı olup ortalama –l, en sıcak ayı Temmuz ayı ortalaması + 28 derecedir. Yıllık ortalama sıcaklık +l0 ile +16 arasındadır. Yıllık yağış ortalaması 50 – 75 santimetredir.
İlçedeki başlıca ekonomik etkinlik, bitkisel üretim ve hayvancılıktır. İlçe topraklarındaki linyit yatakları Türkiye Kömür İşletmeleri tarafından işletilmiştir. İlçedeki en önemli sanayi kuruluşu ise çimento fabrikasıdır.
Aşkale Osmanlı idari teşkilatında nahiye olarak gösterilmiştir. İstanbul Başbakanlık Arşivinde tapu kısmında 205 numarayla kayıtlı Kanuni Sultan Süleyman devrine ait H.947 tarihli Defteri Mufassal-ı Erzurum’da ŞÖGAYN nahiyesi Aşkale’nin eski adıdır. Bu adın bugünkü söyleniş şekli Şögen’dir. Nahiyenin merkezi Osmanlı idari teşkilatında Şogen Deresinin batısındaki (Topal Çavuş) köyü idi. Bu köyün eski adı Gideverek idi. H.1317 tarihli Erzurum Vilayeti Salnamesinde de (yıllık) Aşkale ayni isimle belirtilmektedir.
AŞKALE BELEDİYESİ
Aşkale’nin ilçe olmasından bir yıl sonra, 1938 yılında Belediye teşkilatı kurulmuştur.
Aşkale Belediye Başkanlığına Seçilenler;
1- Muharrem Mutlu 1938 – 1941 seçim döneminde,
2- Tahsin Kuşçulu 1941 –1943 seçim döneminde (1943 yılında vefat etmiştir)
3- Sabri Tokalp 1943 – 1945 seçim döneminde,
4- Canip Kuşçulu 1945 – 1950 ve 1950 – 1954 seçim dönemlerinde iki defa,
5- Mithat Kuşçulu 1954-1957 ve 1957- 1960 (27Mayıs ihtilali ile görevden alındı),
1963 – 1968 dönemlerinde olmak üzere üç defa,
6- 1960-1963 devresi İlçe Kaymakamları,
7- İlhan Öztürk 1968- 1977 ve 1984 – 1989 ve 1999- 2004 seçim dönemlerinde üç defa,
8- Münip Şişman 1977- 1984
9- M.Nuri Çomaklı 1989 – 1994 ve 1994 – 1999 olmak üzere iki dönem.
10- Ahmet Yaptırmış 2004-2009 ve 2009 – 2014 olmak üzere iki dönem
Bibliyografya
İ.H.Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi – 1960
Aşkale İlçesi Belgeseli
Z.Çomaklı, İpek Yolunda bir kavşak Aşkale
S.Kantarcıoğlu, Aşkale (Tarih Yolunda Erzurum dergisi sayı 7-8
AŞKALE VE ÇEVRESİNDEKİ KALINTILAR
1 – AŞKALE (ŞOGAYN) KALESİ (Höyüğü)
Aşkale İlçesinin güneyinde, Karasu’nun üç yanını dolandığı yüksek doğal kayalıklar üzerinde yer alan ve şehrin ilk kuruluş yeri olarak tahmin edilen, takriben 100 metre genişliğinde, 250 metre uzunluğunda bir alana oturan, 35 m. yükseklikte ki Kale (Höyük) üzerinde, yeterli arkeolojik çalışma yapılmamıştır. Yüzey araştırmalarında kuruluşunun M.Ö. II. Bine kadar uzandığı ve burasının iskân edildiği seramik buluntularından anlaşılmıştır. Bu seramikler Karaz’da bulunanlarla çağdaş olup, ilk yerleşime ait sur izlerine rastlanır. Aşkale’nin ( eski isimleri Basara, Şögayn, Şögen dir), eski ipek yolu üzerinde bulunması, ilk çağlardan beri yerleşim yeri olmasında önemli bir sebeptir. Hitit, Asur, Urartu, Part, Hellenistik, Roma, Sasani, Bizans, Arap ve Türk dönemlerinde yerleşim yeri olduğu bilinmektedir.
2 – KÜÇÜK ÇAĞDARİŞ KALESİ
Aşkale ilçesinin 7 km doğusunda, sarp kayalıklar üzerinde yer alan eski bir yerleşim yeridir. Konumu, yeraltı bağlantıları ve diğer özellikleri ile Urartu kalelerini hatırlatmaktadır. Birçok yapı kalıntısı olan kalede henüz ayrıntılı arkeolojik çalışma yapılmamıştır. Burada 0.80 x 2.15x 1.90 m. ölçülerinde açık hava tapınma nişi ile 60 basamaklı,3 m. çapında girişe sahip, 4 m. yükseklikte bir tünel bulunmaktadır.
3 – GÜLLÜDERE (PIRTIN) KALESİ
Aşkale’nin güneydoğu yönünde ve 15 km. mesafedeki Güllüdere Komu’nun 3 km doğusunda, yalçın kayalıklar üzerinde yer almaktadır. İlk çağlara kadar uzanan bir geçmişe sahip olduğu anlaşılmakta olup, koruma ve savunmaya elverişli bir konumdadır. Günümüze oldukça harap şekilde ulaşmış olan Pırtın Kalesi’nin dört burçlu ve bir de gözetleme kulesi ayakta kalabilmiştir. Kaleye güneydeki kapıdan ulaşılmaktadır.
Kalenin dışında Pırtın Köyünde “AKBABA” adlı bir yatır vardır. Kitabeli mezar taşı olmadığı için, hüviyetini aydınlatmak mümkün olmamıştır.
4 – ORTABAHÇE (CİNİS) KALESİ (HÖYÜĞÜ)
Aşkale’nin doğu yönünde 18 km. mesafede, Cinis (Ortabahçe höyüğü) köyünün orta kısmında, kimler tarafından yaptırıldığı anlaşılmayan bir kale ile 30 m. yükseklikte 270 m. genişlikte bir höyük bulunmaktadır. Burada bir arkeolojik çalışma yapılmamıştır. Ancak Karaz Kültürü ile çağdaş seramik parçaları ve bazı kalıntılar Kale’nin Urartular zamanında yapıldığını işaret etmektedir. Cinis Kalesi Höyüğü 1. Derecede Arkaolojik sit alanıdır.
5 – ZİRAVANK HARABELERİ
Aşkale’nin 15 km kuzeydoğusunda Ravank Dağlarının doğu yamacında, Koşapınar ve Merkez Gölveren köyleri arasında, vadiye uzanan alan üzerine serpiştirilmiş harabe-köy bulunmaktadır. 1 km2.lik
bir alana yayılmış bu yerleşim kalıntısının sadece temel izleri belli olmaktadır. Yerleşim alanının etrafını çeviren bir surun varlığı da kalan izlerden anlaşılmaktadır. Buraya yakın köylerin taş ocağı olarak kullandıkları bu çevre hakkında hiçbir tarihi kayda rastlanmamıştır.
6 – HACIBEKİR KERVANSARAYI
Kervansaray Aşkale’ye 34 km. mesafedeki Hacıbekir köyü yakınında, eski Tercan – Aşkale yolu üzerinde Hacıbekir Komu denilen yerde bulunmaktadır. XIII. Asırda yapıldığı tahmin edilen ve dikdörtgen bir alana oturtulmuş yapı harap durumdadır. Kervansaray’a girişte yolcuların ikametine mahsus üç bölümlü bir kısım ile bunun gerisinde dikine uzanan üç bölümlü bir holden ibarettir. Taşları sökülmüş kalıntı izlerden köşelerde ve uzun kenarların ortalarında yarı yuvarlak ve beşgen kulelerin olduğu anlaşılmaktadır.
7 – KARASU KERVANSARAYI (AĞVEYİS HANI)
Aşkale’nin batısında 32 km. mesafede eski adı Ağveyis, yeni adı Karasu olan köyde kurulmuş Osmanlı Dönemi hanlarındandır. Şebinkarahisar – Aşkale – Erzurum kervan yolu üzerinde Karakulak-Aşkale arasında, XVII. Yüzyıl başlarında derbent hanı olarak inşa edilmiştir.
Karasu Hanı sadece kapalı bir hol bölümünden ibarettir. 20×33 m. boyutlarında dikdörtgen plânlı hanın içerisini çepeçevre saran bir seki bulunmaktadır. 3,20 m. genişlikteki giriş kapısı, holün orta bölümüne açılmaktadır. Hanın yüksekliği 7 m. olup sekiz kemerlidir.
Mimari bakımdan fazla değer taşımayan hanın kuruluşu ve bulunduğu yer bakımından dikkat çekici özelliklere sahip olduğu söylenebilir. Han 2006 yılında Vakıflarca onarılmıştır.
8 – TOPALÇAVUŞ KÖYÜ KÜLLİYESİ
Aşkale’nin batısında, Şebinkarahisar eski kervan yolunun geçtiği Karasu vadisinde, Aşkale’ye 8 km. mesafede bulunan Topalçavuş köyünün eski adı (Gideverek) dir. Bu köyün eskiden çok mamur ve büyük olduğu muhteşem camiinden anlaşılmaktadır. Bu mabedin yanında medrese, imarethane, hamam ve çeşme gibi diğer yapılarında mevcut olduğu anlaşılmaktadır. Hepsi yıkılmış, yalnız camii ayakta kalmıştır.
14 x 12 m. boyutlarında Cami, kuzey tarafına sonradan ilave edilmiş betonarme bir son cemaat yerinden girilir ve dört yandan yarımşar kubbe ile desteklenen küçük merkezi kubbeli bir yapıdır. Duvarlar dışta düzgün kesme, içte moloz taşlardan inşâ edilmiştir.
1924 depreminde kaidesine kadar yıkılmış olan minare, 1968 yılında duvarlar ve üst örtü ile birlikte onarılarak çinko saçla kaplanmıştı. Caminin son onarımda üzeri, tromp geçişli kubbe ile kapatılmıştır. Önündeki son cemaat yeri ise iptal edilmiştir.
Topalçavuş Köyü Camiinin günümüze kadar muhafaza edilen ve kapısının üzerinde bulunan 37 x 19 santim ebadındaki mermere kazılan üç satırlık kitabede külliyenin, H.998/ M. 1589 yılında “ALİ OĞLU HACI HALİL” isminde bir hayırsever tarafından yaptırıldığı yazılıdır.
9 – EVRENİ (ATLIKONAK) KÜMBETİ VE YATIRLARI
Atlı Konak Kümbeti Aşkale’ye 25 km mesafedeki Evreni Köyünün kuzeyinde bulunan tepe üzerinde inşâ edilmiştir. Harap durumda olan ve kitabesi bulunmayan kümbetin, üslup özelliklerine göre XIV. Yüzyıldan kaldığı tahmin edilmektedir.
İçten ve dıştan sekizgen plânlı kümbet, kübik bir mumyalık üzerinde yükselir. Alttan silme kuşaklarla belirlenen gövde, içten yarım küre şeklinde bir kubbe, dıştan piramidal bir külahla örtülmüştür. Çapraz tonozlu mumyalık boştur. Kesme taştan yapılan kümbette süslemeye yer verilmemiştir. Kuzeydeki giriş kapısı yıkık durumdadır.
Bu dağda şehit olan çok sayıda kişinin mezarları bulunmaktadır. Bu şehitlik çevredekiler tarafından ziyaret edilmektedir.
10 – MERDİVENKÖY ŞEYH MEHMET (KANDİL BABA) TEKKESİ
Aşkale’nin 20 km. güneydoğusunda, Kandilli’nin 5 km. güneybatısında bulunan MERDİVEN köyünde “Mehmet Şeyh Tekkesi” ilk Osmanlı tahrir defterlerinde yer almıştır. Ancak kitabeli bir taş ve sanduka yoktur. Buradaki mezarın başında burayı ziyaret eden halkın devamlı kandil yakmasından dolayı, buraya “KANDİLBABA” denmektedir.
Bir mezar etrafında gelişmiş ve daha sonra çevrede yaşayanların ziyareti ile ilgili olarak Tekke şeklinde ifade edilen yapının mimari hiçbir değeri yoktur.
Bibliyografya
A.Ş.BEYGU, Erzurum Tarihi Anıtları ve Kitabeleri – 1936
H.GÜNDOĞDU , Erzurum ve Çevresindeki Tarihi kalıntılar Şehri Mübarek Erzurum-1989
İ.H.KONYALI, Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi-1960
B.TOPDAĞI, Erzurum ve Çevresinde Medfun Manevi Mimarlar
Z.ÇOMAKLI, İpek Yolunda Bir Kavşak Aşkale
S.Kantarcıoğlu, Tarih Yolunda Erzurum Dergisi Yıl 2 sayı 7-8
H.Gündoğdu-A.A.Bayhan-M.Arslan, Sanat Tarihi Açısından Erzurum – 2010