ERZURUM TABYALARI

Erzurum İli çevresinde değişik zamanlarda inşa edilmiş 21 tabya bulunmaktadır. Askeri amaçlı yapılan bu tabyaların planlarının şekillenmesinde savunma amaçlı yapılmalarının yanı sıra üzerine inşa edildiği arazinin stratejik konumu da etkili olmuştur. Tabyalar genel olarak hilal ve yay şeklinde düzenlenmiştir. Tabyaların ortak özelliği düşman saldırısının geleceği yönden kalın bir toprak yığını ile takviye edilmesidir. Üç yönden toprağa gömülü olan tabyalar bu uygulama sayesinde uzaktan fark edilememektedirler. Tabyalarda askerin yemek, yıkanmak, çamaşır ve tuvalet ihtiyaçları için düşünülmüş birimler mevcuttur. Su ihtiyaçlarının önemli bir bölümü tabya avlularında yer alan kar kuyularında biriktirilen kar ve yağmur suları ile sağlanmıştır. 

Sultan Abdulmecid döneminde 1852 yılında inşa edilen  MECİDİYE Tabyası ilk yapılan tabyadır.    Sultan Abdulaziz döneminde 1867-1872 yılları arasında Ahali, Aziziye I, Aziziye II, Aziziye III, Büyük Kiremitlik olmak üzere beş tabya yapılmıştır. 

Sultan II.Abdulhamit döneminde 1884-1896 yılları arasında 15 tabya yapılmıştır. Bütün tabyalar yapılış dönemine göre ayrı ayrı tanıtılmıştır.

SULTAN ABDULMECİD DÖNEMİ (1852 Yılında) YAPILAN TABYA

MECİDİYE TABYASI

Erzurum’un doğusunda Top Dağının 2042 m. yükseklikteki tepesinde yer almaktadır. Sultan Abdulmecit zamanında Zarif Mustafa Paşa nezaretinde 1852 yılının Haziran ayında inşaatına başlanmıştır. Tabya Erzurum’a, doğudaki Yanık Dere ile kuzeydeki Gürcü Boğazından gelecek tehlikeyi önlemek, düşmanı durdurmak maksadıyla yapılmıştır. Mecidiye Tabyası kuzey-güney istikametinde uzanan yay şeklinde bir plana sahiptir. Orta ve yan mekanlarda  yan yana yer alan odaların tamamı  birbirleriyle bağlantılıdır. Bütün odalarda avluya açılan ikişer, doğuya açılan üçer mazgal pencere bulunmaktadır. Tabyanın kuzeyinde alt kata geçişi sağlayan bölümde hamam, tuvalet ve ahır yer alır. Bu bölümlerin üst katında hem kuzey, hem güneyde ocak nişleri vardır. Tabyanın yapılışında malzeme olarak kapı ve pencerelerde düzgün kesme taş, duvarlarda moloz taş kullanılmıştır.  Mecidiye Tabyası  Erzurum’daki tabyaların en eskisidir.

SULTAN ABDÜLAZİZ DÖNEMİ (1867-1872 yıllarında) YAPILAN TABYALAR

AHALİ TABYASI

Tabya, Erzurum’un Kars yolu çıkışında, Asri Mezarlığın yanındaki askeri birliğin içindedir. 1872 yılında Fazıl Ahmet Paşa başkanlığında kurulan komisyonun hazırladığı proje üzerine yaptırılmıştır. Tabya yarım ay şeklinde toprak istihkâm ile onun güney tarafında bulunan dikdörtgen planlı beşik tonoz örtülü bir odadan oluşmaktadır. Küçük bir koğuş olarak değerlendirilen tabyaya yuvarlak kemerli kapıdan girilmektedir.

 AZİZİYE TABYALARI

Ayni alanda ayrı ayrı yaptırılan üç tabyadan ibarettir. Erzurum’un doğusunda Top Dağı’nın güney ucunda 2068 m. yükseklikte yer alan üç tabyanın birbirlerine uzaklıkları 200 m. dir. Her üç tabyada Sultan Abdülaziz tarafından 1867-1872 yılları arasında Fosfor Mustafa Paşanın projesi üzerine yaptırılmıştır. Aziziye tabyaları Erzurum-Kars yolunu kontrol etmek, gelecek düşmanı geri püskürtmek maksadıyla yapılmıştır. Tarihimizde 93 Harbi olarak geçen H.1293 M.1877 tarihindeki Osmanlı Rus savaşının en çetin geçtiği tabyalardır.

 BİR NUMARALI AZİZİYE TABYASI,  U şeklinde bir planla yaptırılmıştır. Tabyanın günümüze kalan bölümü derinlemesine düzenlenmiş orta salon şeklinde birbiriyle bağlantılı üç bölümden oluşmaktadır. Bu birimlere ortadaki salondan yuvarlak kemerli kapılardan girilmektedir. Asıl giriş kapısı da yuvarlak kemerlidir. Odaların içlerinde kalan ahşap kiriş izlerinden binanın iki katlı olarak kullanılmış olduğu anlaşılmaktadır. Tabyanın doğu ve kuzey duvarları düzgün kesme taşla, diğer duvarlar moloz taşla yapılmıştır. Tabyanın önündeki bahçede 1953 yılında yapılan Aziziye Anıtı ve doğusunda 93 harbinde bu tabyada savaşan kahraman Nene Hatun’un mezarı bulunmaktadır.

İKİ NUMARALI AZİZİYE TABYASI, yarım ay şeklinde bir toprak yığını ve bunun iki ucunda büyük bölümü harap olmuş taş yapıdan oluşmaktadır. Kısmen ayakta kayan güney tarafı üzeri beşik tonoz örtülü bir dehliz ve odadan oluşmaktadır. Yuvarlak kemerli giriş kapısı yıkılmış ve sonradan örülmüştür.

ÜÇ NUMARALI AZİZİYE TABYASI, birinci ve ikinci tabyanın kuzeyinde ve her iki tabyaya 200 m. mesafededir. Tabya, doğu ve batıda uzun iki kenarı paralel, diğer kenarları birbirine eşit olmayan altıgen bir plana sahiptir. Batıdaki giriş kapısı ile derin bir dehlize ulaşılır. Bu dehliz her biri birbiri ile bağlantılı, genellikle dikdörtgen şeklinde olup çeşitli büyüklüklerde odalardan oluşmaktadır. Bu odaların iç avluya ve dış cepheye açılan mazgal tarzda yuvarlak kemerli pencereleri vardır.

BÜYÜK KİREMİTLİK TABYASI

Atatürk Üniversitesi Kampüsü ile Yenişehir semti arasında kalan, kayak atlama kulelerinin yapıldığı Kiremitlik adı verilen tepe üzerinde yer alan tabyaya BÜYÜK KİREMİTLİK TABYASI denilmektedir. Tabya, güneydeki Palandöken geçidinden gelecek tehlikeye karşı,1867-1872 yılları arasında yapılmıştır. Doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen planlı tabya, iki bölümden oluşmaktadır. Karargah olarak kullanılan doğu bölümene yuvarlak kemerli bir kapı ile girilir. Bu bölüm iki katlı olarak düzenlenmiş, kuzey cephesinde ikişer yuvarlak kemerli pencereye yer verilmiştir.  Doğu bölümüne bir kapı ile bağlanan batı bölümü birbirine bağlantılı on üç odadan oluşmaktadır. Tabya içten beşik tonoz dışarıdan düz damla örtülmüştür. Tabyanın kapı ve pencere kemerlerinde düzgün kesme taş, duvarlarda moloz taş kullanılmıştır.

SULTAN II. ABDULHAMİT DÖNEMİ (1884-1896 yıllarında) YAPILAN TABYALAR

AĞZIAÇIK TABYASI

Erzurum-Kars karayolunun güneyinde PTT link kulesinin doğusunda 2390 m. yükseklikte olan tepe üzerine kurulmuştur. 1884-1896 yılları arasında Şahap Paşanın hazırladığı projeye göre inşa ettirilmiştir. Tabya , giriş binası, asıl tabya, topçu odaları ve pusu odaları olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır. Tabya, etrafındaki hendek ve beş pusu odası ile korunmuştur. Tabya, kuzeyindeki Hamam Deresi, doğusunda bulunan Uzunahmet ve İlave Tabyalarını aşarak gelecek olan düşmanı durdurmak için inşa edilmiştir.

ÇOBANDEDE TABYASI

Erzurum’u Pasinler Ovasından ayıran ve kuzey-güney yönünde uzanan dağların en kuzey noktasında 2641 m. yüksekliğindeki Çobandede Tepesinde bulunmaktadır. Bu tabya1884-1896 II. Abdulhamit döneminde Şahap Paşa tarafından hazırlanan plana göre yapılmıştır. Tabya, karargah binası, koğuş ve topçu odalarından oluşmaktadır. Bu tabya I.Dünya Savaşında kullanılmış olup, günümüzde harap durumdadır.

DOLANGEZ TABYASI

Erzurum-Kars karayolunun 15. Kilometresinden yaklaşık iki kilometre kuzey istikametine gidildiğinde, Büyük Tuy ve Küçük Tuy Köylerinin batısındaki tepe üzerinde kurulmuştur. II.Abdulhamit döneminde  (1884-1896) Şahap Paşa tarafından çizilmiş plana göre yapılmıştır. Tabya, koğuş odaları, topçu odaları ve pusu odalarından oluşmaktadır. Dış avludan tonozlu bir dehlizle iç avluya geçilmektedir. İlk odanın kapısı dehlize açılmakta ve diğer odalara birbiri içinden geçilmektedir. Beşik tonozla örtülen dikdörtgen planlı odalarda birer ocak, havalandırma delikleri ve mazgal bulunmaktadır.

GEZ TABYASI

Toparlak Köyünün batısında, Gez Yaylasında tepe üzerinde bulunmaktadır. II.Abdulhamit döneminde 1884-1896 yılları arasında yapılmıştır. Pasinler ovasının güney batısından başlayıp Palandöken dağının arkasını dolanan vadiyi kontrol altında tutmak için yapılmıştır. Tabya, diğer tabyalar gibi koğuş odaları, topçu odaları, pusu odalarından oluşmaktadır. Tabya oldukça harap durumdadır.

HÖYÜK TABYALARI

Eski Erzurum- Hasankale yolunun ovaya inen noktadan 500 m. güneyde, Nebihanı Köyünün bir kilometre güneydoğusunda, birbirlerine 300 m. mesafede iki tabya vardır. Bu tabyaların gidiş istikametine göre ilk olanına “KÜÇÜK HÖYÜK TABYASI”,  yüksek tepe üzerinde bulunanına da “BÜYÜK HÖYÜK TABYASI” denilmektedir. Her iki tabyada II.Abdulhamit döneminde 1884-1986 yılları arasında yapılmıştır. Tabyaların Pasinler ovasından başlayıp Palandöken Dağının arkasından geçerek güneyden Erzurum ovasına açılan vadinin girişini kapatmak için yapılmıştır.    

BÜYÜK HÖYÜK TABYASI, hilal şeklinde bir plan üzerine yerleştirilen biri sağlam, diğer üçü yıkılmış olan ve birbirine bir yolla bağlanmış dört ayrı binadan meydana gelmektedir. Bu tabyanın cephe kaplamalarında siyah bazalt taş, duvarlarında moloz taş, örtülerinde ise tuğla malzeme kullanılmıştır. Üzeri kalın bir toprak yığınıyla kapatılan tabya, Pasinler Ovası tarafından bakıldığında fark edilmemektedir.  

KÜÇÜK HÖYÜK TABYASI; bu tabyada hilal şeklinde bir avlunun ortasında bulunan dikdörtgen şeklinde kurulu karargah binası ile avlunun kuzey ve güneyinde bulunan beşer odalı koğuşlar  ve topçu odalarından meydana gelmektedir.

---

İLAVE TABYA

Deve Boynu Dağlarının Güneyinde yükselen sarp bir tepe üzerinde yapılmış olan tabya, 1877-1878 Osmanlı Rus savaşının önemli bir kısmı bu mekânda olduğundan, 1884-1896 yıllarında bu tabya yapılmış ve adına İLAVE TABYA denilmiştir. Etrafındaki toprak takviyelerle birlikte tabya kuzey – güney doğrultusunda yaklaşık 180 m., doğu- batı doğrultusunda 72 m. uzunluktadır. Tabyaya, etrafı mazgallı siper duvarlarıyla çevrili avlunun batısında bulunan kapıdan girilmektedir. Tabyanın alt kısmında bulunan koğuş ve depolara merdivenle inilmekte, üst kısmındaki topçu odalarına rampaların hemen yanındaki merdivenlerle ulaşılmaktadır.  Tabyanın yapımında düzgün kesme taş malzeme kullanılmıştır.

KARAGÖBEK TABYASI

Erzurum-Tortum yolu üzerindeki Karagöbek köyünün bir km güneyinde bulunan tepe üzerine yapılmış olup köyün ismi ile anılmaktadır. Yapılış maksadı Tortum istikametinden Erzurum’a gelecek tehlikeleri önlemek içindir.  1884- 1896 yılları arasında yapılmıştır. Tabya, sarp bir tepede 50×25 m. ölçülerinde alan üzerine siyah bazalt taşlarla inşa edilmiştir.  I. Dünya Savaşında Karagöbek ve Tafta Tabyaları ile kapatılan Gürcü Boğazı’ndan Erzurum’a girmek isteyen Rusların ilk hedefi Karagöbek Tabyası olduğundan, tabya  ağır hasar görmüştür.

KİREMİTLİK (KÜÇÜK) TABYASI

Büyük Kiremitlik Tabyasının doğusunda ve Özel İdare Müdürlüğünün güneyinde bulunan tepede yer almaktadır. Tabya 1884-1896 yılları arasında Büyük Kiremitlik Tabyasına destek olması amacıyla yapılmıştır. Kışlası olmayan tabya, 40 m. aralıklı dikdörtgen planlı beşik tonoz örtülü, yar yana iki odadan ibarettir.  Tabyanın dört tarafına top mevzileri yerleştirilmiştir. Odaların yuvarlak kemerli bir kapısı ve mazgal bir penceresi bulunmaktadır.

PALANDÖKEN TABYALARI

Palandöken Dağının Ejder Tepesi arkasında, Erzurum-Tekman karayolunun 20. Km sinde  2850 m. yükseklikte birbirine uzak iki tepede iki tabya yapılmıştır. Her iki tabyada II. Abdulhamit döneminde, 1884-1896 yılları arasında, Şahap Paşa tarafından çizilen projeye göre yapılmıştır. Bunlara Büyük Palandöken Tabyası ve Küçük Palandöken Tabyası adı verilmiştir.

BÜYÜK PALANDÖKEN TABYASI:  Tabya,  Pasinler Ovasının güneybatı köşesinden başlayan ve batıya doğru devam eden Palandöken Dağlarının arkasında kalan vadiyi kontrol altında tutmak için yapılmıştır. Erzurum’un en büyük tabyası oylan Büyük Palandöken Tabyası, karargah, avlunun üç yanında sıralanan koğuş odaları, pusu odaları ve topçu odalarından oluşmaktadır. Odalara birbiri içerisinden geçiş verilmiş olup içlerinde havalandırma delikleri vardır. Topçu odalarının ikisi koğuş kısmının kenarlarında, üçü dehlizlerin üzerindedir. Koğuş odaları ile topçu odaları arasında merdivenle içten bağlantı, avludan tabyanın damına çıkan merdivenlerle dıştan bağlantı kurulmuştur. Kapı ve pencere kemerlerinde düzgün kesme taş, duvarlarında moloz taş kullanılmış olan tabya II.Dünya Savaşından sonra kullanılmamaktadır.

KÜÇÜK PALANDÖKEN TABYASI:  Palandöken Dağının güneyindeki vadiyi ve buradan başlayarak Erzurum’a ulaşan Palandöken Geçidini kontrol altında tutmak için yapılmıştır. Küçük Palandöken Tabyası, karargah, koğuş ve topçu odaları ile girişte solda mahiyeti bilinemeyen ve içerisine harap olduğu için girilemeyen yapıdan oluşmaktadır. Tabyanın tüm örtü sistemi beşik tonozdur. 27 odadan oluşan koğuş bölümünde avluya açılan dört kapı bulunmaktadır.  Topçu odalarına avlu girişinin iki yanında bulunan rampa ile çıkılmaktadır.

SİVİŞLİ TABYASI

Tabya, Erzurum-Hasankale yolu üzerindeki Paşapınarı’ndan sola ayrılan yolla ulaşılan 2125 m. yüksekliğindeki tepe üzerindedir. 1884-1896 yılları arasında yapılmıştır. Tabya, Hamam Deresi istikametinden gelecek tehlikeyi önlemek için yapılmış olup, karargah, koğuş, topçu odaları ve dehlizler ucunda bulunan pusu odalarından oluşmaktadır. Yay biçimli tabya binası ortaya yerleştirilen dehlizle iki kısma ayrılmakta olan odalar toplam on sekiz tanedir.  Odalarda çok sayıda mazgal pencere vardır.

TAFTA TABYASI (Şahap Paşa Kışlası)

Tabya, Tafta köyü ile Köşk Köyü arasındaki tepe üzerine inşa edilmiştir. 1884 – 1896 yılları arasında yapılan tabyaların planını çizen Şahap Paşanın ismine atfen “Şahap Paşa Kışlası” olarak da bilinmektedir. Tortum istikametinden gelecek tehlikeyi engellemek  ve Karagöbek Tabyasına destek olmak için yapılmıştır. Tafta Tabyası içteki oval merkezi kısımla bunu kuzeyden yarımay şeklinde kuşatan topçu odaları ve mekanlardan meydana gelmektedir. Tafta tabyasının cephe duvarları ili cins kahverengi  ve kızıl kesme taştan inşa edilmiştir.

TOPARLAK TABYA

Erzurum-Hasankale yolunun güneyinde, Toparlak Köyünün batısında 2405 m. yükseklikteki tepenin üzerinde alan tabya 1884-1896 yılları arasında yapılmıştır. Ağzıaçık Tabyasına bir km mesafededir. Deveboynu Geçidini ve Pasinler Ovasını kontrol altında tutmak için yapılmış olup, koğuşlar, topçu odaları ve pusu odalarından oluşmaktadır. Tabyanın koğuş odaları diğer tabyalarda görülmeyen şekilde dağınık yapılmıştır. Tabyanın ana girişinde bulunan dehlizin sağ ve soluna iki oda yerleştirilmiştir. Topçu odaları, içerisinde koğuşların yer aldığı hendeğin doğusuna ve batısına yerleştirilmiştir. Odalar ve dehlizler beşik tonozla örtülmüştür.

UZUNAHMET TABYASI

Uzunahmet Köyü’nün batısında tepenin üzerindedir. İlave Tabya’nın bir km kadar güneyindedir. 1884-1896 yılları arasında inşa edilen tabyanın yapılma maksadı Pasin Ovasından başlayan Deveboynu Geçidini korumaktır. Tabyaya, etrafı mazgallı siper duvarlarıyla çevrili avlunun batısında bulunan ve iki yanında kare planlı birer oda bulunan kapıdan girilmektedir. Avlunun ortasında bulunan iki rampa ile koğuş odalarının üstünde bulunan topçu odalarına çıkılmaktadır. Beşik tonozla örtülen topçu odaları dıştan kalın bir toprak örtüsü ile kaplanarak gizlenmiştir. 

ERZURUM CEPHANELİKLERİ

Mecidiye Tabyası Cephaneliği

1.Mecidiye Tabyasının batısında bulunan cephanelik, dikdörtgen planlı olarak yapılmış, üzeri beşik tonozla örtülmüş tek mekândan ibarettir.  Cephaneliğin duvarlarında  kesme taş, örtüsünde tuğla kullanılmıştır.

Dere Mahallesi Cephaneliği

2.Dere Mahallesi üstünde bulunan cephanelik, dikdörtgen planlı olarak yapılmış, üzeri beşik tonozla örtülmüş tek mekandan ibarettir.  Cephaneliğin kalın tutulan duvarları kesme taş kaplamalıdır. İçten beşik tonozla kapatılan cephanelik dıştan çift yönlü çatıyla örtülmüştür.

Bibliyografya

İ.H.Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri İle Erzurum Tarihi – 1960

Nusret Çam, Erzurum Tabyaları – 1993

T. Aşıroğlu, Erzurum Tabyaları -1996

H.Yurttaş-H.Özkan-Z.Köşklü-vd, Yolların, Suların ve Sanatın Buluştuğu Şehir Erzurum – 2008

H.Gündoğdu – A.A.Bayhan- M.Arslan, Sanat Tarihi Açısından Erzurum-2010