Mamervan, Narman’ın eski adıdır. Buraya Naruman da deniliyordu. İlk Müslüman yönetimine girdiğinde İD isminin kullanıldığı bilinmektedir. Narman yöresine M.Ö. 680 yıllarında İskitler(Saka Türkleri) gelmeye başlamıştır. İskitlerin büyük hükümdarı Afrasyab zamanında (M.Ö.654-626) Saka Türklerinin kabilelerinden olan Tao’lar Oltu, Olur, Narman, Şenkaya, Tortum yörelerine yerleştiler. M.Ö.585 yılında Med’lerin, daha sonra Pers’lerin hakimiyeti altına girdi. Değişik krallıkların hakimiyeti altında kalan bölgeye M.Ö.60-M.S.400 yılları arasında Büyük Roma İmparatorluğu hakim olmuştur. Büyük Roma İmparatorluğunun 395 yılında ikiye ayrılması ile merkezi İstanbul olan Bizans (Doğu Roma İmparatorluğu) 395-651 devresinde bölgede hüküm sürmüşlerdir. 651 yılında Halife Hz.Osman’ın emri üzerine Mesleme el-Fihri oğlu Habib ordusu ile bu bölgeyi almıştır. Anadolu gâzâsını yapmış olduğundan bu komutana Hâbibü’r-Rumi unvanı verilmiştir. Bölgeyi 751 yılına kadar Müslümanlar idare etmiş, bu tarihte Bizans ordusunun taarruzu neticesinde galip gelmeleri sonucu Bizansların hakimiyetine geçmiştir. Selçuklu komutanı İbrahim Yılnal’ın 1048 yılında Pasinler savaşını kazınmış ve kendisi ile birlikte yerleşmek maksadıyla yurt arayan Türkmen kabilelerini Erzurum ve çevresine yerleştirmiştir. Selçuklu Sultanı Alp Arslan’ın 26 Ağustos 1071’de Malazgirt meydan muharebesinde Bizanslıları yenip, imparatorlarını esir alması üzerine bölge kesin olarak Selçuklu hakimiyetine girmiş, 1072-1202 döneminde Saltuklular, 1202 -1308 döneminde Anadolu Selçukluları, 1308 – 1335 döneminde İlhanlılar hakimiyetinde kaldı. 1380 – 1468 döneminde Karakoyunlular, 1468-1502 döneminde Akkoyunluların hüküm sürdüğü Narman ve çevresi, 1514 yılına kadar Şah İsmail’e (Safeviler) tabi olmuştur. 1514 yılında Yavuz Sultan Selim’in Çaldıran zaferi ile Osmanlıların eline geçmiş ise de, Osmanlı Ordusunun bölgeden çekilmesini fırsat bilen Gürcü Atabeg Kralları Narmana hakim olmuşlardır.
Erzurum’un ilk Beylerbeyi Mehmed Han’ın 1536-1537 senelerinde iki yıl süren Gürcistan savaşları neticesinde kesin olarak Osmanlı hakimiyetine girdi ve 1549 yılında Mamervan (Narman) sancak oldu. 1549 yılında Mamervan Sancak beyi Sinan Bey’dir. Mamervan Sancağı Mamervan ve Aha olmak üzere iki nahiyeden ibaretti. 1877-1878 yıllarındaki Osmanlı-Rus savaşına kadar sakin ve huzurlu bir dönem süren Narman, bu savaş (93 Harbi) sonra kısa bir müddet Rus hakimiyeti altına giren Narman, 13 Temmuz 1878 tarihli Berlin Andlaşması soncu Osmanlıda kalmıştır. Rusya ile belirlenen yeni hudut Narman, Bardız Çayı, Yeni köy, Karaurgan, Micingerd, Köse Dağ’dan geçiyordu.
I.Dünya savaşında 22 Aralık 1914’de başlatılan Sarıkamış hareketi başarısızlıkla sonuçlanmıştı. 1915 yılını hazırlık yaparak geçiren Ruslar, 28 Aralık 1915 sabahında Oltu’nun Göy Dağı ve Norşen köyü tepelerinden taarruza geçti ve 4 Ocak 1916’da Narman ve çevresini işgal ettiler.
1917 Bolşevik İhtilalinden sonra Rusların çekilmesi ile birlikte Rusların yerleştirdikleri Ermenilerin saldırılarına maruz kalan Narman halkının gayretleri ile Osmanlı ordusu gelmeden 18 Mart 1918 tarihinde Ermeni mezaliminden kurtulmuştur. Birinci Cihan Harbinden önce hudut kasabası olan Narman, harb sonunda Tortum’a nahiye olarak bağlanmıştır.
Narman, 1 Haziran 1954 tarihinde tekrar İlçe olmuştur. Narman İlçe Merkezinin adı İD dir. Rakımı 1640 m.dir. Erzurum’a 102 km. mesafededir. Yüzölçümü 909 km2 dir.
Narman Belediyesi 1953 yılında kurulmuştur. Belediye Başkanlığına seçilenler:
- İhsan ERDİM 08.03.1953 – 20.11.1955
- Salih Zeki DİLEK 22.11.1955 – 27.05.1960
- 1960 İhtilal dönemi ilçe kaymakamları
- Salih Zeki DİLEK 25.11.1963 – 01.05.1968
- Avni FEYZİOĞLU 01.05.1968 – 15.12.1977
- Salih Zeki DİLEK 15.12.1977 – 28.06.1988
- Avni PEHLİVAN 28.06.1988 – 29.03.1989 vekil
- Zeki KINALI 29.03.1989 – 27.03.1994
- Mehmet ÇİL 27.03. 1994 – 28.03.2004 (iki dönem)
- Yücel Ahmet İŞLEYEN 28.03.2004 – 2014 (iki dönem)
NARMAN İLÇESİ TARİHİ KALINTILAR
SAMİKALE
Narman’ın kuzeyinde ve 10 km uzağında Samikale Köyü’nde bulunmaktadır. Corcas deresi ile Akpinik derelerinin birleştiği yerde kurulmuş olan Samikale, kuzeyden güneye doğru uzanan geniş bir vadiye hakim konumda olup, vadideki geçitleri kontrol eden bir karakol-kale olarak kurulduğu anlaşılmaktadır. Samikale’nin kuruluş tarihi bilinmemektedir. Tahminlere dayanılarak Milattan önce Bin yıllarında kurulduğu söylenebilir. Bu kalenin Akkoyunlu Uzun Hasan ile Pontus Rum devletinin çekişme odağını teşkil ettiği bilinmektedir. Kaleye batı yöne açılan tek kapıdan girilir. Kale içinde erzak, malzeme ve su sarnıçlarının izleri hala belli olup, burç ve duvarları çok harap halde günümüze ulaşmıştır.
PERTİVAN KALESİ
Narman’ın 3 km. batısındaki Gökdağ (Pertivan) Köyü sınırları içindedir. Buranın büyük bir merkez kale olduğu tahmin edilmektedir. Kale Ortaçağ devrine aittir. Harap bir kaledir.
İĞNAVUT (ERGAZİ ) KÖYÜ KALESİ
Narman’ın kuzeybatısında, 13 km uzağında Ergazi Köyü sınırları içindedir. Orta çağa ait bir karakol ve gözetleme kalesidir. Kaleden geriye zirvede yer alan burç ayakta kalabilmiştir.
BAŞKALE KALESİ
Narman’ın güneybatısında, 18 km. kadar uzağındadır. Orta çağlardaki büyükçe bir yerleşimi içine alacak şekilde yayılmış harabelerin varlığı, burasının önemli bir yerleşim yeri olduğunu göstermektedir. Turizm açısından önemli bir tarihi kalıntıdır.
MEHENK HARABELERİ
Narman’ın kuzeydoğusunda, Narman- Oltu yolunun 10. Km sinde solda harabe halinde bir yerleşim yeridir. Burada bulunan kesme taştan sivri kemerlerle inşa edilmiş kervansaray, yakınında hamam, cami gibi çeşitli Türk yapıları ile Gürcülere ait temelleri kalmış bir kilisenin varlığından XVI.-XVII. Yüzyıllarda burasının önemli bir yerleşim merkezi olduğu anlaşılmaktadır.
YANIKTAŞ (EKREK) KÖYÜ AKKOYUNLU MEZARLIĞI
Narman’ın güneyinde , 13 km uzağında bulunan Yanıktaş Köyü sınırları içindedir. Burada Akkoyunlulara ait üzerleri kapaklı lâhitleri muhafaza eden türbenin bilinmeyen bir tarihte ortadan kalktığı anlaşılmaktadır.
NARMAN İLÇESİ TÜRBE VE ZİYARETLER
EDHEMBABA TÜRBESİ
Narman şehir merkezinde,Yukarı Aslanpaşa Camiinin yanında, Erzurum Caddesi’nin ortasındadır. İki tarafından yol geçer. Edhem Baba’nın asıl ismi İbrahim’dir. 1836 yılında Erzurum’da doğmuştur. Şeyh Muhammed Nesibi’nin oğludur. Edhem Baba 1916 yılında Narman’da vefat etmiştir.
Türbede üç mezar vardır. Bu mezarlardan kıble tarafındaki 1836 – 1916 yılları arasında yaşamış ve seksen yaşında vefat eden kadiri tarikatı şeyhi Edhem Baba’nın , ikinci mezar baba hazretlerinin müritlerinden Recep efendiye aittir. Üçüncü mezar Cezsir adında birine aittir.
Türbe dört sütun üstüne kurulmuştur. Yanları açık, kubbesi basık olup dört köşelidir. Betonarme olarak yapılan türbenin mimari bir özelliği yoktur.
ALİ BABA ve HASAN BABA TÜRBESİ
Ali Baba türbesi Narman ilçesi Tuztaşı (Kihdik) köyü mezarlığında dam örtülü ve çatılı bir binadır. Kapısı kuzeye açılan türbenin doğu ve batıya bakan iki penceresi içeriyi aydınlatır. Türbede düzgün kesme taştan yapılmış iki mezar vardır. Bu mezarlardan kıble tarafında olanı Ali Baba’ya, diğeri oğlu ve halifesi Hasan Baba’ya aittir. Bu iki zatta kadiri tarikatı şeyhidir. Ali Baba H.1337/ M.1915 yılında vefat etmiştir.
HACI MUSTAFA HOCA TÜRBESİ
Narman ilçesi Mahmut Çavuş (Kiğani) köyünde, yol kenarındadır. Adi taştan yapılmış silindirik planlı, mahruti çatılı bir kümbettir. Bu türbede bulunan mezar Hacı Mustafa Hoca’ya aittir. Hacı Mustafa Hoca bu köyde doğmuştur ve İbrahim Ağa’nın oğludur. Tahsilini Erzurum’da tamamlayarak köyüne imam olmuş ve ölünceye kadar imamlık vazifesini yaparak halkını felaha davet etmiştir. Nakşi bendi tarikatına mensup olan Hacı Mustafa Hoca 1949 yılında vefat etmiştir.
DAZLAK ZİYARETİ
Narmanr İlçesi Dazlak köyü kuzeybatı istikametindeki Dazlak tepesi üstünde, moloz taşlarla çevrili, kitabesi olmayan tek mezardır. Yatırının şehit bir kişi olduğu rivayet edilir.
HAŞİT BABA ZİYARETİ
Narman ilçesi Şekerli köyü doğusundaki Haşit Dağı üstünde moloz taşlarla yapılmış bir mezardır. Yatırının bir şehit kişi olduğu rivayet edilmektedir.
KARAKOL ZİYARETİ
Narman İlçesi Ergazi (İgnavud) köyü kuzeyine düşen Ziyarettepenin batı yüzündedir. Moloz taşlarla çevrilmiş tek mezardır. Yatırının şehit bir kişi olduğu rivayet edilir.
MURAT BABA ZİYARETİ ve ŞEHİTLİK ZİYARETİ
Narman ilçesi Şehitler (Simserkis) öyü kuzeyinde bulunan Murat Dağı tepesinde, moloz taşlarla yapılmış bir mezardır. Yatırının bir şehit kişi olduğu söylenmektedir. Ayni köyün sınırları içinde, Tortum-Narman yolunun gidişte sol tarafında, muhafaza duvarları içine alınmış şehitlikte vatan için ölen bir çok şehitlerimiz yatmaktadır.
MERYEM ANA TÜRBESİ
Narman ilçesi Kışlaköy’de dam örtülü küçük bir türbedir. Türbenin içinde tahta sandukalı bir mezar vardır. Yatırının ermişlerden bir kadın kişi olduğu söylenmekte ve türbesi ziyaret edilmektedir.
ÜRYAL BABA ZİYARETİ
Kışlaköy ‘ün kuzeydoğusuna düşen bir tepenin üzerinde moloz taşlarla çevrilmiş bir mezar vardır. Kitabesi olmayan bu yatırın ermişlerdin bir kişi olduğu kabul edilerek ziyaret olunmaktadır.
Bibliyografya
H. Bekir Topdağı, Erzurum ve Çevresinde Medfun Manevi Mimarlarımız
Z. Başar, Erzurum ilindeki Ziyaret Yerlerimiz
H.Gündoğdu, Erzurum ve Çevresindeki Tarihi Kalıntılar
H.Gündoğdu,A.A.Bayhan,M.Arslan Sanat Tarihi Açısından Erzurum
E. Kürkçüoğlu, 1998 Erzurum Yıllığı
D. Aydın, Erzurum Beylerbeyiliği ve Teşkilatı
A. Demir, İslam’ın Anadoluya Gelişi
E. Konukçu, Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum
S. Eğilmez, Erzurum Kuruluşundan Osmanlı Fethine Kadar