Karaçoban İlçesinin bilinen tarihi M.Ö.I.bininci yüzyıla dayanmaktadır. İlçe merkezinde bulunan Sarı Veli höyügü bu bilgileri bize vermektedir. Bölgeyi Urartu İmparatorluğuna katan Kral Menuas (M.Ö.810-785) in çivi yazılı Yazılıtaş yazıtı hem bölgenin tarihi coğrafyasını, hem de Urartu Krallığının kuzey yayılımını ayrıntılı olarak anlatmaktadır.
M.Ö.680 yılında İskitlar önünden kaçan Kimmerler, Aras ve Murat boyundaki Urartu devletinin gücünü sarstılar. İskitler (Saka Türkleri) büyük hükümdarları Afrasyab zamanında (M.Ö.654-626) Erzurum ve komşu bölgelerine yerleştiler.
Doğu Anadolu bölgesine (MÖ.60 – M.S.400) yılları arasında Büyük Roma İmparatorluğu hâkim olmuştur. 400 yılında Büyük Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrılması ile merkezi İstanbul olan Bizans (Doğu Roma imparatorluğu 395-1453) kurulmuş, bölge Bizans hâkimiyetine geçmiştir.
Halife Hz.Osman döneminde Mesleme el-Fihri oğlu Habib, Suriye ve el-Cezire halkından topladığı askerlerle Kalikala (Erzurum) ya geldi. Bizanslı kumandan Marianos yönetimindeki birlikler, Müslümanlarla ovada yaptıkları savaşta mağlup oldular. 651-949 döneminde İslam idaresinde olan bölge, Bizanslıların baskıları sonucu tekrar onların hâkimiyetine girdi.
Selçuklular, 1048 de Theodosiopolis’e (Karin) ait bütün bölgelere ve güneyde Haşhtenic (Hınıs ve yöresi) ve Toron/Taronay (Muş) yöresine Türkmen gruplarını yerleştirdi.
26 Ağustos 1071 de Malazgirt savaşı sonuçu, bölgeye Saltuklular (1072 – 1202), Erzurum Selçuklu Beyliği (1202-1230), Türkiye Selçukluları (1230-1308), İlhanlılar (1308-1335) dönemlerinde hakim olmuşlardır.
Eratnalılar (1335-1381), Karakoyunlular (1381-1468), Akkoyunlular (1468 – 1502), Şah İsmail (Safeviler) (1502-1514) arasında sert mücadelelerle geçen bu dönemlerde bölge huzur bulamamış, nüfus azalmıştır.
Yavuz Sultan Selim’in döneminde Anadolu birliği sağlanırken ilçe bu birliğe dahil olmuştur.
Daha sonraki devrede Rus işgali altına giren ilçe, Rus ordusunun çekilmesiyle bugünkü Türkiye topraklarına katılmıştır.
Karaçoban İlçesi, 1987 yılında çıkarılan bir kararname ile Hınıs ilçesinden ayrılmış ve Karaçoban, Gövendik ve Sarıveli isimli birbirine çok yakın olan üç köyün birleştirilmesi ile ilçe merkezi olmuştur. Erzurum’a 190 km. mesafede olup, köyler dahil toplam yüz ölçümü 516km2dir.
Coğrafi konum olarak Karaçoban ilçesi 42o-43o doğu boylamları ve 39o-40o kuzey enlemleri arasında yer almaktadır. İlçenin kuzey ve kuzeydoğusunda Karayazı ilçesi, batısında Hınıs ilçesi, güney ve güneydoğusunda Muş’un Bulanık ilçesi ve doğusunda ise Muş’un Malazgirt ilçesi bulunmakta olup ilçe merkezinin deniz seviyesinden ortalama yükseltisi 1640m’dir.
İlçe merkezi, Murat Nehri’nin önemli bir kolunu oluşturan yöresel ağızla Haftrenk (Yedirenk) olarak anılan Hınıs Çayı’nın doğu-batı yönlü uzanan dar ve uzun alüvyon dolgusu üzerine kurulmuştur. Kuzeyinde Akdağ Masifi (2953m), güneyinde Akdoğan (Hamurpet) Dağı (2879m) ve doğusunda Güzelbaba Dağları (2100m) tarafından çevrilmiştir.
Karaçoban Belediyesi 1 Mart 1965 tarihinde kurulmuştur.
KARAÇOBAN İLÇESİ TARİHİ KALINTILARI
ZIRNRAK KALESİ VE KÜMBETİ
Karaçoban İlçesine 3 km. mesafede etrafı sarp kayalıklarla ve iki katlı sur duvarı ile sınırlanmış tepe üzerinde bulunan Zırnrak Kalesi’nin ne zaman yapıldığı bilinmemektedir. Milattan Önce bin yıllarına ait olduğu sanılmaktadır. Güneybatısında bugün yıkılmış kapısından, hendek üzerine ahşaptan asma bir köprü kurularak kaleye giriliyordu. İçten iki ayrı kapıdan geçildikten sonra da çevresi takriben 500 m. kadar gelen meydan bulunuyordu. İç kalede çeşitli harap yapı katmanları kaleye ait çeşitli yapıların varlığını göstermektedir.
Kale içinde bu gün tamamen harap bir de ZIRNRAK Kümbeti bulunmaktadır. Bu kümbet kalenin Selçuklular zamanında onarılarak kullanıldığını göstermektedir. Kalede Selçuklu döneminden kalmış olan birde mezarlık vardır. Bu mezarların kapaklı olmaları Ahlat mezarları ve mezar taşlarıyla aynı geleneği paylaştıklarını göstermektedir.
SARIVELİ HÖYÜĞÜ
İlçe merkezinde Sarıveli Mahallesi’nde bulunan Sarıveli Höyüğü M.Ö. 1400 yıllarına dayanan tarihi ile önemli tarihi eserlerden birini oluşturmaktadır.
Bibliyografya
H.Gündoğdu, Erzurum ve Çevresindeki Tarihi Kalıntılar Şehri Mübarek Erzurum-1989
İ.Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi- 1960
H.Gündoğdu-A.A.Bayhan-M.Arslan, Sanat Tarihi Açısından Erzurum – 2010
Erzurum İl Yıllıkları 1967, 1973, 1998