İlçenin ismi karla kaplı ova (düzlük) anlamına gelen kar ve yazı (ova) kelimelerinin birleşmesinden oluşmaktadır.
Karayazı ilçesi 1937 yılında “Bayraktar” ismi ile (şimdi Köprüköy ilçesine bağlı Çullu köyünde) kurulmuştur. 1939 yılında bu günkü yerine taşınmış ve Karayazı ismini alarak kuruluşunu tamamlamıştır. İlçenin yüzölçümü 2372 m2, rakımı 2450 m.dir. Karayazı İlçesi ülkemizin en yüksek yerleşim yeridir. Kış mevsimi çok uzun ve sert geçmekte, arazisi yılın yedi ayı karla kaplı kalmaktadır. Erzurum il merkezine 120 km uzaklıkta olan Karayazı, Köprüköy, Horasan, Eleşkirt, Tutak, Malazgirt, Hınıs, Tekman ve Karaçoban ilçeleriyle komşudur. Karayazı ilçesine bağlı beş (Bayraktar, Yeni Mahalle, Elmaağaç, Karşıyaka, Gültepe)mahalle, yetmişbir köy ve altmışaltı mezra bulunmaktadır.
Karayazı Belediyesi 1944 yılında kurulmuştur ve ilk Belediye Başkanı Enis Eroğlu (Tutkun) dur. Karayazı bölgesinin Milattan önce yaşamış olan medeniyetlerin yerleşim yerlerinden olduğu Çıkılgan, Salyamaç, Yolgören ve Çelikli köylerinde bulunan tarihi eserlerden anlaşılmaktadır. Med’ler, Urartular, Romalılar, Bizanslılar’ın egemenliği altında olan bu yerler, 1071 Malazgirt zaferinden sonra Selçuklu Hükümdarı Alparlan’ın öncülerinden Bayraktar Han tarafından Bizanslılar’dan alınmış ve yerleşim yeri olarak şenlendirilmiştir. İlçenin adı bu Selçuklu komutanına izafeten Bayraktar olarak kalmıştır.
KARAYAZI İLÇESİ TARİHİ KALINTILAR
CUNNİ (CİNLİ) MAĞARA
Karayazı ilçesinin güneybatısında 2500 m. rakımlı Kazlıbel dağı üzerinde, Karataştepe yaylasının güneydoğusunda, akarsu ile oyulmuş vadinin iki yanında yer alan mağara yerleşimidir. Bu mağara Salyamaç (Beyro) köyüne 4 km. kadar uzaklıktadır.
Milattan önceki asırlarda buralara gelip yerleşen Orta Asya halklarından runik harfli Türkçe kitabeler kullanan Türk gruplarının buraları mesken edindikleri ,bu mağarada görülerek bilim adamları tarafından tanıtılan damgalar ve işaretler bulunmuştur. Bu işaretler birbiri ile irtibatlı ve iki katlı bir oyuk biçimindeki mağarada kayalara çizilmiştir. Burayı mesken edinen insanların M.Ö. VII.-VI. Yüzyıllarda bölgeye yerleşen İskitler olabileceği düşünülmektedir.
Alt katta apsisli bir kilisenin varlığı, bölgenin hıristiyan döneminde de kullanıldığını ortaya koymuştur. Mağara, iki katlı olarak düzenlenmiştir ve 15 metre uzunluktadır. Vadiye bakan yönde, giriş ve aydınlık için açıklıklar ile içerisinde kayaların üzerinde Oğuz , Uygur, Orhun tipi harfler ve süvari tasvirleriyle birlikte elliye yakın damga işaret ve resimleri çizilmiştir. Bunlar arasında 24 oğuz boyundan 12’sinin damgaları tespit edilmiştir.
AYDINSU KAYA MEZARI
Karayazı İlçesine bağlı Aydınsu Köyünün 5 km güneyindeki Hiçrik mevkiinde tek kayaya oyulmuş, tek odalı bir kaya mezarıdır. Kaya mezarın Urartulardan kaldığı sanılmaktadır
ÇELİKLİ KÖYÜ KAYA MEZARI
Karayazı Çelikli Köyü yolunda bulunmaktadır. Batıya bakan yönde ana mekana bağlı üç oda, kaya mezarı olarak düzenlenmiştir. Ana mekân, 4.90×7.50 m. boyutlarında, 2 m. yükseklikte ve düz tavanlıdır. Buraya bağlı diğer üç oda ile birlikte ana mekânın, Hıristiyanlık döneminde kilise olarak kullanıldı düşünülmektedir. İlk yapımın Urartulardan kaldığı anlaşılmaktadır.
HASANOVA KÖYÜ ZİLİŞ KALESİ KAYA MEZARLARI
Karayazı İlçesi Hasanova Köyünde, Ziliş Kalesi diye bilinen yerde ve köyün yakınındaki başka bir kayalık alanda iki adet kaya mezarı bulunmaktadır. Bunlardan birincisi Ziliş Kalesi’nin kuzeybatısında , 3.40×3.70×1.90 m. Boyutlarında, diğeri 3.40×3.70×1.20 m. Boyutlarındaki ana oda ile daha küçük ikinci odadan oluşmaktadır. Urartulardan kaldığı tahmin edilmektedir.
SUKONAK KÖYÜ YAKININDA KAYA MEZARI
Karayazı İlçesi Elmalıdere Beldesi’nin doğusunda, Sukonak köyü yakınında ana kayaya oyulmuş kaya mezarı, 1.00×1.00×0.50 m. Ölçülerinde bir girişle, 2.90×4.00×0.40 m. Ölçülerindeki ana odadan ibarettir. Doğu, batı ve kuzeyde birer niş bulunan bu kaya mezarının da Urartulardan kaldığı tahmin edilmektedir.
KARAYAZI İLÇESİ TÜRBE VE ZİYARETLER
BESRAİL BABA ZİYARETİ
Karayazı – Aşağı Söylemez Köyünde çevirme içine alınmış bir sıra taşla belirtilmiş toprak tümsekli bir mezardır. Yatırının keramet ehli bir kişi olduğu söylenmekte ve ziyaret edilmektedir.
BEYAZTAŞ ZİYARETİ
Karayazı ilçesi Akarsu Köyü Darbaz Komu sınırları içinde, Beyaztaş Tepesi üstünde moloz taşlarla çevrilmiş kitabeleri olmayan iki mezar vardır. Yatırlarının şehit kişiler olduğu söylenmektedir.
DERVİŞ BABA ZİYARETİ
Karayazı – Duatepe (Pisikli) köyü mezarlığında moloz taşlarla yapılmış yazısız bir mezardır. Yatırının evliya olduğuna inanılarak ziyaret edilmektedir.
GÜZELBABA ZİYARETİ
Karayazı / Yücelik (Zorova) köyüne bağlı Güzeldere Komu sınırları içinde yüksek bir tepenin üstündedir. Burada moloz taşlarla yapılmış yedi mezar vardır. Bu mezarların ortasındaki büyük mezar ermişlerden Güzelbaba’ya diğerleride müritlerine ait olduğu rivayet edilmektedir.
HALİFE MIRZA ZİYARETİ
Karayazı – aşağı Söylemez köyü mezarlığında moloz taşlarla yapılmış kitabesiz bir mezardır. Abit bir kişinin mezarı olduğu söylenmektedir.
KIZILBABA ZİYARETİ
Karayazı – Çayırbeyli (Delikli) köyünün kuzeyin istikametinde ki Kızıltepe’nin üstündedir. Moloz taşlarla yapılmış kitabesiz bir mezardır. Yatırının evliyadan ve yedilerden olduğu rivayet edilmektedir.
MECİT BABA ZİYARETİ
Karayazı – Mescitli köyü içinde bir çevirme ile muhafaza altına alınmış mezardır. Mezarda yatanın kimliği hakkında bir bilgi bulunmamaktadır. Yatırının ermiş bir kişi olduğu rivayet edilmektedir.
SÖYLEMEZ ANA TÜRBESİ
Karayazı – Aşağı Söylemez Köyü’nde mezarlığın doğu bölümünde muntazam kesme taştan yapılmış silindirik planlı bir kümbettir. İçten kubbe, dıştan konik bir külahla örtülü olduğu tahmin edilmektedir. Kesme taşla kaplanan gövdenin 2,5 m.lik bölümü ayakta kalabilmiştir. Kubbesi yıkılmış, mihrabı mevcuttur. Mihrabın üst kısmına yakın iki tarafında pencereleri vardır. Subasman seviyesinde gövdeyi saran iki silme şerit mevcuttur. Kuzeye bakan taçkapının etrafında kesişen sekizgenler ve dörtlü düğüm motiflerinden meydana gelen geometrik süsleme belirginliğini korumuştur. Üç köşeli mihrabiyesi mukarnas kavsaralıdır. Türbeye iki basamakla inilir. Türbede birisi yekpare taştan, diğeri örülmüş iki sanduka vardır. Yatırının Söylemez Babanın hatunu olduğu kabul edilerek ziyaret edilir.
SÖYLEMEZ BABA TÜRBESİ
Karayazı – Aşağı Söylemez Köyü’nde düzgün kesme taştan yapılmış silindirik planlı bir kümbettir. Kümbetin mahruti olduğu anlaşılan kubbesi tamamen, duvarları kısmen yıkılmıştır. Üzeri içten kubbe, dıştan konik bir külahla örtülmüş olmalıdır. Sanduka kısmına güneydoğuda yer alan taçkapı niteliğinde geniş bir kapıdan üç basamakla inilmektedir. Türbede kesme taştan yapılmış köşeli sanduka bir mezar vardır. Kıble yönünde etrafı kalın silme kuşakla çevrilmiş mukarnas kavsaralı mihrabı mevcuttur. Taçkapı etrafındaki geometrik motiflerle süslü çerçeve, önemli ölçüde silinmiştir. Kümbetin ve mezarın hiçbir yerinde kitabe olmadığından yatırının kim olduğu bilinmemektedir. Horasan babanın arkadaşlarından olduğu, Söylemez Baba isminde bir veli olduğuna inanarak ziyaret edilmektedir. Horasan Babanın arkadaşı ve Yağan Babanın çağdaşı olduğu kabul edilirse H.440 M.1048 tarihinde yaşamış olduğu söylenebilir.
ÜRYANBABA ZİYARETİ
Karayazı – Dörtpınar (Karı) köyünün Sini komu doğusunda bir tepe üzerindedir. Moloz taşlarla yapılmış üç mezardır. Kitabeleri yoktur. Mezarlardan birinin Üryanbaba’ya, diğerlerinin müretlerine ait olduğu ve ermiş büyük zat oldukları rivayet edilmektedir.
Bibliyografya
A.Ş. Beygu, Erzurum Tarihi, Anıtları, Kitabeleri – 1936
H.B.Topdağı, Erzurum ve Çevresinde Medfun Manevi Mimarlarımız
H.H.Kadıoğlu , Kutlu Pasinin Kutlu 7 Ereni
Z.Başar, İçtimai Adetlerimiz, İnançlarımız ve Erzurum ilindeki Ziyaret Yerlerimiz
H.Gündoğdu, Erzurum ve Çevresindeki Tarihi Kalıntılar Şehri Mübarek Erzurum
H.Gündoğdu, A.A.Bayban, M.Arslan, Sanat Tarihi Açısından Erzurum