Tortum İlçesi Erzurum’un kuzeyinde olup Erzurum’a 52 kilometre mesafededir. Yüzölçümü 1467 km2 dir. Erzurum ili Oltu, Pasinler, Narman, İspir, Yusufeli ve Uzundere ilçeleri ile çevrilidir. Dar ve uzun bir vadi üzerine kurulan ilçenin arazi yapısı oldukça dağlık ve kırıktır. İlçenin denizden yüksekliği 1650 m. dir. Dağlık bir arazi yapısına sahip olmasına rağmen Tortum çayı çevresinde kurulan köyleriyle vadi içindeki cenneti andırır. Önemli iki sıradağı vardır. Bunlardan birisi Tortum Çayı vadisinin doğusunda uzanan ortalama 3000 metre yüksekliğinde olan Akdağ ve Mescit Dağı’dır. Tortum, bu günkü ilçe merkezine 12 km. mesafede bulunan, güzel bir vadi içinde ve tarihi bir kalesi bulunan Tortum Çayı yakınında ki Tortumkale köyünün bulunduğu yerdir.
Tortum İlçe Merkezi (Nihah) olan Yeşildere Mahallesi 3-7 kilometre mesafede bulunan Söğütlü, Bahçeli, Kaledibi, Konak mahalleleri ile birleşerek Belediye sınırlarını teşkil etmektedir.
Tortum ismi kaynaklarda; “Tortomi”, “T’orto’m”, “Tortoman”, “Tartum” şeklinde benzer ama farklı yazılışlarda göze çarpmaktadır. Kelimenin kökü “Tor”’dur. Bu da Saka Türklerinin Taok boyuna bağlı Tor kabilesinden, onların yerleştikleri bölge ve kasaba / kale adı olarak günümüze kadar varlığını sürdürebilmiştir.
M.Ö.680 yılında Kafkasları aşıp gelen akıncı Saka Türkleri, Asurluları yenerek Kür, Aras, Çoruh ve Karasu boylarına yayılmışlar, Saka kabileleri yerleştikleri yerlere kendi boy isimlerini vermişlerdir. Yukarı Kür boylarında “Gogar”lar, Aras Nehri boylarında “Phasianlar”, Karasu boylarında “Khalyblar”, Tortum-Oltu-Narman – Şenkaya-Olur – Yusufeli bölgesine “Taoklar”, Çoruh Nehri boylarında “Saspir”ler yerleşmiş ve bu yerlere isimlerini vermişlerdir.
Tortum bölgesi, M.Ö.626 yıllarında Med (İran) İmparatorluğunun Saka hakimiyetine son vermesi ile Med’lere tabi olmuştur. Med’lerden sonra Pers’lerin hakimiyeti başlamıştır. M.Ö. 140 yıllarında bir devlet kuran Partlar (Büyük Arsaklılar) ile M.Ö. 65 yıllarında Doğu Anadolu’yu ele geçiren Romalılar arasındaki savaşlarda bölge sürekli el değiştirmiştir. M.S. 430 yıllarında Bizanslıların eline geçen Çoruh boyları Bagarat sülalesinin ülkesi olmuştur. Bağaratlıların menşei , Ermeni ve Gürcü destanlarında ve Türkçe oğuznâme rivayetlerinde de , Küçük Arsaklı hanlığı sırasında Çoruh Boylarına yerleşen Türk Kıpçak ailesi olarak gösterilmiştir. Bilahare bu sülale Gürcülerle kaynaşmış ve Gürcü krallığına yükselmiştir. Bu bölgeye tamamen hakim olan Bağratlı Gürcü Kralı III. David, 1018 yılında Bizanslılarla yaptığı savaş sonrası yenilmiş ve Tortum Bizanslıların hakimiyetine girmiştir.
Selçuklu Sultanı Alp Arslan ( 1071) Malazgirt Zaferini müteakip kumandanlarından her birine Anadolu’nun muhtelif bölgelerini fethetmek görevini verirken, Erzurum ve havalisini de Emir Ebû’l-Kasım Saltuk’a ikta olarak verdi. Tortum ve çevresi 1124 yılına kadar Saltuklu Beyliği idaresinde kaldı.
1124 yılında Gürcistan Bagaratlı Krallığı bölgeyi Saltuklu hakimiyetinden alarak bütün bölgeye yerleşmiş, bölgedeki Müslümanlar üzerinde baskı kurmaya başlamışlardır. Gürcülerin İslam Beldelerini istila etmeleri Harzemlileri harekete geçirmiş, Oltu – Tortum ve çevresi Harzemliler tarafından geri alınmıştır.
1202-1230 döneminde Erzurum Selçuklu Devleti, 1230-1256 döneminde Anadolu Selçuklu Devleti idaresinde olan Tortum, 1256-1336 döneminde İlhanlı Devletinin hakimiyetinde kalmıştır.
Moğol istilası ile Doğu Anadolu’ya gelen, Oğuzların Bayındır boyundan olan Akkoyunlular bölgeye hakim oldular. 1375 yılında Karakoyunlu Türkmen Aşiretinin Duharlu oymağından Bayram Hoca Akkoyunlu oymaklarını idaresi altına almıştır. 1394 yılında Çağatay Hükumdarı Timur Karakoyunluları yenerek Tortum ve çevresini idaresi altına almıştır. Karakoyunlu Türkmenlerin üçüncü hükümdarı Kara-Yusuf, Timur’un ölümünden sonra 1405 senesinde tekrar bölgeye hakim olmuştur.
Akkoyunlu Devletinin Hükümdarı Uzun Hasan döneminde bölgede yapılan savaşlar sonucu 1458 yılından sonra Tortum bölgesi Karakoyunlu hakimiyetinden çıkmıştır.
1502 – 1516 yıllarında Mirza Çabuk Atabek Kralıydı. Akkoyunluların zayıflamasından istifade ederek 1502 yılında Tortum ve çevresini işgal edip hakimiyeti altına almıştır. Taok (Oltu – Tortum –Yusufeli) bölgesini içine alan yerlere “Atabeğler” hükümeti hakim olmuş bu sebepten bölgeye (Sa-Atabego) Atabek Yurdu adı verilmiştir. Hıristiyan (Ortadoks- Kıpçak) olmaları ve yazı dilleri yüzünden bu hükümet de Gürcistan’dan sayılıyordu. Sultan Selim’in (1512–1520) Çaldıran Seferi (1514) sırasında Atabek Kralı Mirza Çabuk, Osmanlılara itaat etmiş, söz verdiği yardımı yaparak sözüne sadık kalmış ve zahire yardımında bulunmuş olduğundan bölgedeki Atabek Krallığının hakimiyeti devam etmiştir.
Serdar Vezir Ahmet Paşa’nın Gürcistan seferinde Osmanlı idaresine geçen Tortum, Sancak itibar edilmiş ve H.25 Şaban 956/ M.13 Eylül 1549 tarihinde, Dulkadirlu Ali Bey Tortum Sancak Beyi olmuştur. Tortum Sancağı, Tortum, Ahçirik, Liskâv, Hahu ve İşhan olmak üzere beş nahiyeye ayrılmıştı. Tortum kalesinin fethinden bir gün önce de 12 Eylül 1549 tarihinde, Maraş Beylerbeyi Baltacı Mehmed Paşa tarafından şimdiki Tortum ilçe merkezi olan Nihah kalesi fethedilmişti.
Rusların bir birliği 28 Aralık 1915 sabahında Otlu’nun Göy Dağı, Norşin köyü tepelerinden taarruza geçti. Türk kuvvetleri, 4 Ocak’da geri çekilince bu bölge işgal edildi. İlerleme devam ederek Tortum ve çevresi, Gürcü Boğazı- Kızıl Kilise köyü ve Bar köyü mevzilerine taarruz edildi. 9 Ocak 1916 da bu mevzileri Ruslar ele geçirdiler. Tortum’da 9 Ocak 1916’da böylece kara günlere düştü. Ermenilerin teşviki ile yağmalar, zorla yerleşmeler ve daha nice melanetin işlendiği günler başlamıştı.
Rusya’da meydana gelen hadiselerden dolayı Rus ordusu çekilirken, Karargahı Suşehri’nde olan III. Ordu Komutanı Mehmed Vehbi Paşa, I. Kafkas Kolordusu Komutanı Kâzım Karabekir’e harekat emrini verdi. 10 Ocak 1918 de Refahiye’den hareket eden I.Kafkas Kolordusu 12 Mart sabahı Erzurum’a hücum ettiler. Ermenileri şehirden çıkardılar. Tortum’u 16 Mart 1918’de düşmandan kurtardılar. Kısa süre içerisinde bütün Doğu Anadolu Ermenilerden temizlenmişti.
Tortum Belediyesi 1927 yılında kurulmuştur. Tespit edebildiğimiz Belediye Başkanları;
- Dursun Tosun 1968-1972
- Raif Akbulut 1972-1977
- Mehmet Toraman 1977-1980, 1984-1989, 1999-2004 (üç dönem)
- Süleyman Özler 1989-1994, 1994-1999 (İki dönem)
- Hasan Çakmak 2004- 2009, 2009- 2014 ( iki dönem)
TORTUM İLÇESİ TARİHİ KALINTILAR
TORTUM KALESİ
Tortum’un 20 km batısında, Tortum Kale köyünde yer almaktadır. Kuruluşu konusunda kesin bir tarih verilememektedir. Evliya Çelebi’ye göre Kale, “Mamerol” adında bir Gürcü kral tarafından yaptırılmıştır. Kalenin iç kale sur duvarları ve burçlar günümüze ulaşmıştır. Selçuklu Sultanı Alaattin Keykubat zamanında H.629/M.1282 tarihlerinde kale feth edilmiştir.
Tortum Kalesinde, İranlıların, Doğu Roma İmparatorluğunun, Gürcü Devletlerinin, Selçukluların, İlhanlıların, Akkoyunluların, Osmanlıların tahkim, tamir ve ilave eserleri görülmektedir. Erzak depoları, sarnıç, hamam, cami kalıntılarından, kalenin ortaçağlarda faal bir yerleşim yeri olduğu anlaşılmaktadır.
TORTUM KALE KİLİSESİ
Tortumkale Köyünde bulunan kalenin surlarına bitişik olarak 13.00 x 4.50 metre boyutlarında, doğu batı eksenli olarak inşa edilmiş kilisenin planı tek neflidir. Kilisenin kesin yapılış tarihi bilinmemekle birlikte, yapılış tarzı itibariyle XIII. –XV. Yüzyıllardan kaldığı tahmin edilmektedir. Günümüzde bir hayli harap durumdaki kilisenin moloz taşlı harç dolgu üzerine düzgün kesme taştan inşa edildiği anlaşılmaktadır.
NİHAH KALESİ
Tortum ilçe merkezine 5 km uzaklıkta Kalealtı Mahallesinde bulunmaktadır. Küçük çapta bir ortaçağ kalesidir.
Vadiden 100 m. Yükseklikte tabii kayalar üzerine inşa edildiği için savunmaya elverişli durumdadır. Günümüzde sadece iç kale ayaktadır. Kale yapımında düzgün kesme taş ve kireçli harç kullanılmıştır.
HAHULİ /HAHO (BAĞBAŞI) KÖYÜ MANASTIRI/KİLİSESİ
Bağbaşı Köyünde, Bizans Egemenliği sırasında yaptırılmış bir büyük kilise ile bugün ortadan kalkmış fakat izleri belli olan küçük şapellerden oluşan bir manastır bulunmaktadır.
Okunmayacak durumdaki kitabesinden yapının III.David tarafından 976-1001 yılları arasında yaptırıldığı anlaşılmaktadır. David’in İskit (Askanas) soyundan ve Bagrat hanedanından olduğu ve Bizans Sarayı’ndan Kuropalat unvanı aldığı bilinmektedir.
Manastır 50×65 m. Boyutlarındaki alan üzerine oturtulmuştur. Bir baş kilise, üç şapel, vaftiz binası ve farklı fonksiyonlar için kurulmuş yemekhane, keşiş hücreleri, kütüphane, çalışma birimi gibi bölümlerden ibarettir. Ancak günümüze sadece kilise birimi ulaşabilmiştir.
Kilise, kubbeli bazilika tertibinde, dışarıya taşırılmamış apsis ve pastaphorion hücrelerinin bulunduğu sırayı takiben üç nefe ayrılmış bir iç mekana sahiptir. Bazilika, ayni zamanda Yunan Haçı planının uygulandığı bir düzenleme ile doğu-batı- kuzey yönlerden, yanlara taşırılmış tonoz örtülü mekanlara sahiptir. Eskiden bir duvar ile çevrili olduğu anlaşılan kilisenin kemer, alınlık, başlık ve kornişlerde kabartma insan, hayvan tasvirleri ve Hıristiyanlıkla ilgili fresko resimlerin yer aldığı apsis iç kubbe süslemeleri bulunmaktadır. Bunların çoğu dökülmüştür.
ABURNAS KÖYÜ KİLİSESİ
Aburnas (Selli – Suyatağı) Köyü Kilisesİnin yapılış tarihini belirtir bir kaynak yoktur. Kilisenin X.-XI. Yüzyıllardan kalmış olabileceği tahmin edilmektedir. Yapı günümüzde oldukça harap durumdadır. Doğu yönde apsis kalıntıları dışında,üç nefli bazilikal bir düzenlemeye sahip olduğu anlaşılmaktadır.
EKREK (VİŞNELİ) KÖYÜ KİLİSESİ
Ekrek (Vişneli) Köyü Kilisesi 6.55X9.07 metre boyutlarında olup, X. Yüzyılın ikinci yarısına tarihlenmektedir. Serbest haç planlı kilise örneklerindendir. Güney ve batı haç kollarının ortasındaki kapılarla iç mekâna girilen yapının merkezi kubbe, haç kolları tonoz örtülüdür. Yarım daire şeklindeki apsisin önünde bema kısmı bulunmaktadır. Yüksek kubbe kasnağı sekiz yüzeyli olup, doğu çephe, simetrik yerleştirilmiş birer üçgen nişle hareketlendirilmiştir.
KİSHAKAPI KÖYÜ KİLİSESİ
Kishakapı (Derekapı) Köyü Kilisesinin yapılış tarihi bilinmemektedir. Tek nefli olan bu kilisenin malzeme ve üslup özellikleri dikkate alınarak, XIV.-XV. Yüzyıllara tarihlendirilmektedir. Üst örtüsü beşik tonoz olan kilise, hayli harap durumdadır. Doğu cephede yer alan apsis kısmı ayaktadır. İçte moloz taş ve harç dolgu üzerine, iki yandan düzgün kesme taş kaplama yapılarak inşa edilmiştir.
MEKSOR ( CİHANLI) KÖYÜ KİLİSESİ
Meksor (Cihanlı) Köyünde bulunan kilisesinin, yapılış tarihini veren herhangi bir kitabe bulunmamaktadır. Bu kilisenin XIV.-XV. Yüzyıllardan kalmış olabileceği tahmin olunmaktadır. Düzgün taştan dış kaplama, içte de moloz harçlı dolgu malzemenin kullanıldığı kilisenin, tek nefli ve küçük ölçülerde inşa edildiği anlaşılmaktadır. Özel bir şahsın samanlığı olarak kullanılan ve sadece doğu cephesi ayakta olan yapının üzeri, beşik tonozla örtülü imiş.
SOHTOROT KÖYÜ KİLİSESİ
Ballı Köyünde bulunan tek nefli yapı, tahminen XI. Yüzyıla tarihlenmektedir. Doğu-batı doğrultusunda, dikdörtgen alana oturan kilisenin batısında küçük bir narteks yer alır. Doğudaki apsis, yarım daire planlı olarak düzenlenmiştir.
TORTUM GEÇİTİNDEKİ KARAKOL KALELER
Tortum’un geçit üzerindeki birçok köyünde karakol kaleleri de bulunmaktadır. Bunlardan bazıları: Pehlivanlı (Vibik) Köyü Gözetleme Kulesi, Uzunkavak (Kavaklı) Gözetleme Kulesi, Yukarı Katıklı Köyü Gözetleme Kulesi, Ziyaretli (Hospirik) Köyü Gözetleme Kulesi gibi kulelerdir.
TORTUM İLÇESİ TÜRBE VE ZİYARETLER
AŞAĞI MEYDANLAR ZİYARETİ
Tortum Aşağı Meydanlar (Vank) köyü içinde bulunan moloz taşlarla yapılmış ve muhafaza duvarı içine alınmış yazısız bir mezardır. Yatırının evliyadan bir zat olduğu söylenmektedir.
AZVANK ZİYARETİ
Tortum Aşağı Katıklı köyü Azvank mezrasında moloz taşlarla yapılmış, yazısı olmayan bir mezardır. Yatırının evliyadan bir zat olduğu rivayet edilir.
BAĞBAŞI ZİYARETİ
Tortum ilçesi Bağbaşı köyü ziyaret mevkiinde küçük bir binanın içinde tek mezardır. Mezar muntazam kesme taşla yapılmış ve baştarafına kavuklu bir taş konulmuştur. Mezarın kitabesi yoktur. Yatırının ermiş bir kişi olduğu rivayet edilmektedir.
BAHÇELİ ZİYARETİ
Tortum ilçesi Bahçeli Mahallesinde yıkık denilen mevkidedir. Moloz taşlarla yapılmış bir mezardır. Yatırının evliyadan bir kimse olduğu söylenmektedir.
DAVUT BABA ZİYARETİ
Tortum İlçesi Ziyaretli (Hosbirik) köyünde bulunan moloz taşlarla yapılmış, baş taşı kavuklu bir mezardır. Yatırının “Davut Baba Bağdatlı” olduğu söylenmektedir. Rivayete göre bu zat genç yaşta Bağdat’dan bu köye gelmiş ve yerleşmiştir. Devrinin büyük şeyhlerinden kâmil, arif bir zat olduğu kabul edilerek ziyaret edilir.
DORUKLU ZİYARETİ
Tortum ilçesi Doruklu (Sokturut) köyünün Akkuşak yamacında moloz taşlarla yapılmış bir mezardır. Yatırının bir şehit kişi olduğu söylenmektedir.
GÜVÜT ZİYARETİ
Tortum ilçesi Aşağı Katıklı köyü Güvüt mezarlığında moloz taşlarla yapılmış yazısız bir mezardır. Yatırının evliyadan bir kişi olduğu rivayet edilir.
HACI ALİ EFENDİ ZİYARETİ
Tortum ilçesi Yukarı Katıklı Köyü Camii’nin içinde ve duvarla ayrılmış bölümde iki mezar vardır. Mezarlardan biri Hacı Ali Efendi’ye, diğeri Hacı Yunus Efendi’ye aittir. Hacı Ali Efendi aslen Çaykara’lı olup bu köyde müderris Hacı Ahmet efendiden eğitim görmüş, Tortum İlçesine müftü olmuştur. Ayni zamanda talebelerine ders vererek bir çok ilim adamı yetiştirmiştir. Yanında yatan Hacı Yunus Efendi de onun talebelerinden biridir. Hangi yıllarda yaşadıklarını belirtir kitabeleri yoktur. Mezarları ziyaret edilmektedir.
HACI FEYZULLAH EFENDİ ZİYARETİ
Tortum İlçesi Uncular Köyü Camii mezarlığında, muntazam kesme taşla yapılmış bir mezardır.Mezarın yan taşlarının dış yüzünde, ayak taşının iç yüzünde çiçek resimleri vardır. Yatırı Hacı Feyzullah Efendi, Mevlana Halit Hazretlerinin halifelerindendir. Ölünceye kadar halkı irşatla meşgul olmuş H.1282 (M.1865) yılında vefat etmiştir.
HASAN BABA ZİYARETİ
Tortum İlçesi Bağbaşı köyü mezarlığında moloz taşlarla yapılmış Hasan Baba’ya ait yazısız bir mezardır. Hasan Baba aslen Bağdat olup Rufai tarikatı mensubudur. Orta yaşlarında bu köye gelerek evlenip kalmış, manevi sohbetleri ile halkı irşad etmiştir. 93 yaşında iken H.1339 (M.1920) senesinde vefat etmiştir. Mezarı halk tarafından ziyaret edilmektedir.
İSMAİL BABA ZİYARETİ
Tortum İlçesi aşağı Katıklı köyü Partunus mahallesi mezarlığındadır. İsmail Baba Kadiri tarikatı halifelerinden olup ziyaretine gelenlere güzel sohbetlerde blunurdu. H.133 (M.1947) yılında vefat etmiştir.
KAVUKLU BABA ZİYARETİ
Tortum İlçesi Aşağı Katıklı Köyü Kaleyanı Mahallesi Camii’nin doğusunda bir bahçenin içindedir. Düzgun kesme taşla yapılmış ve baş tarafına kavuklu taş dikilmiş, yazısı olmayan mezardır. Yatırının kimliği belli değildir. Halk evliyadan bir kişi olduğunu rivayet ederek ziyaret etmektedir.
KIRKLAR ZİYARETİ
Tortum Cihanlı (Meksur) köyü yaylasında, etrafı duvarla çevrilerek muhafaza altına alınmış kırk mezar vardır. Bu mezarların yatırlarının şehit olduklarına inanılır ve halk tarafından ziyaret edilir.
KURBAN HALFE ZİYARETİ
Tortum Kapıkaya (Keğik) köyü mezarlığında, moloz taşlarla yapılmış bir mezardır. Yatırı Kurban Halfe’nin kim olduğu bilinmemekle beraber keramet ehli bir kişi olduğuna inanılmaktadır.
OSMAN EFENDİ ZİYARETİ
Tortum Aşağı Katıklı köyü sınırları içindeki Soran Dağı’nda, moloz taşlarla yapılmış yazısız bir mezardır. Yatırının şehit düşen Osman Efendi adında bir kişi olduğu halk arasında söylenmekte ve mezarı ziyaret edilmektedir.
PAŞA ZİYARETİ
Tortum ilçesi Kaledibi Mahallesinde küçük bir tepenin üzerindedir. Moloz taşlarla yapılmış mezarın yatırının eski komutanlardan bir şehit kişi olduğunu halk rivayet etmektedir.
SUYATAĞI ZİYARETİ
Tortum Suyatağı (Abrunis) köyünün Hizmetkar mahallesinde moloz taşlarla çevrilmiş bir mezardır. Ziyaret edilen bu mezarın yatırının evliyadan bir kişi olduğu rivayet edilir.
ŞEYH HACI MUHAMMED ZİYARETİ
Tortum ilçesi Pehlivanlı Köyü mezarlığında kesme taştan yapılmış bir mezardır. Şeyh Hacı Muhammed Efendiye ait bu mezarın taşında H. 1341 (M.1925) yılında vefat etmiştir. Tarikat şeyhi olan Hacı Muhammed Efendi, Uncular köyünde mezarı bulunan şeyh Hacı Feyzullah Efendinin halifesidir. Manevi sohbetle ve nasihat ederek halkı irşad etmiştir. Mezarı ziyaret edilmektedir.
ŞEYH HAMZA EFENDİ ZİYARETİ
Tortum İlçesi Aşağı Katıklı Köyü, Küçükdere Mahallesi Camii mezarlığında kırmızı Kabre taşından yapılmış mezardır. Mezarın yatırı Şeyh efendi Mekke ahalisinden Erzurum delili Ankavi Zade Hamza Efendidir. Mekkede tanıştığı bu köy sakinlerinden Hacı Ali Bey’e misafir bulunduğu esnada (H.1321 M.1903 yılında) vefat ederek buraya defnedilmiştir.
YEŞİLDERE ZİYARETİ
Tortum İlçesi Yeşildere Mahallesinde su kulesinin yanındadır. Moloz taşlarla yapılmış bir mezardır. Şehit olduğu söylenen yatırının kim olduğu bilinmemektedir.
YUKARI SİVRİ ZİYARETİ
Tortum Yukarı Sivri Köyü yaylasında, bir tepenin üzerinde moloz taşlarla yapılmış mezarın yazısı yoktur. Yatırının bir şehit kişi olduğu rivayet edilmektedir.
Bibliyografya
İ.H.Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi
H.Gündoğdu, Şehri Mübarek Erzurum
H.Gündoğdu-A.A.Bayhan-M.Arslan, Sanat Tarihi Açısından Erzurum
Z. Başar, Erzurum İlindeki Ziyaret Yerlerimiz
H.B. Topdağı, Erzurum ve Çevresinde Medfun Manevi Mimarlarımız
Mehmet İnbaşı, Osmanlı İdaresinde Tortum Sancağı (1549-1650)
Enver Konukçu, Osmanlıdan Cumhuriyete Erzurum Tarihi
Dündar Aydın, Erzurum Beylerbeyliği
H.Gündoğdu, Erzurum’da Doğa Kültür Tarih ve Sanat Eserleri
Erzurum Vilayeti İl Yıllıkları