Erzurum Yukarı Mumcu Mahallesi Çaykara Caddesi, Çaykara Sokak adresinde bulunan bina, XIX. Yüzyılın sonlarında Erzurumlu bir zengin tarafından konak olarak yaptırılmıştır.
1915-1916 yılları arasında dokuz ay Alman Konsolosluğu olarak kullanılan konak, 12 Mart 1918 tarihinde Erzurum kurtuluşunu müteakip, Erzurum Valisi Mahir Akkaya 3 Temmuz 1919 tarihine kadar burada oturmuş, onun Erzurum’dan ayrılması ile konak boşaltılmıştır.
Mustafa Kemal Paşanın Kongre için Erzurum’a gelmesi üzerine, ikametlerine bu konak tahsis edilmiştir. 9 Temmuz 1919 tarihinde Hüseyin Rauf Bey ve arkadaşları ile birlikte bu konağa yerleşen Mustafa Kemal, 29 Ağustos 1919 tarihine kadar 52 gün Erzurum Kongre çalışmalarını burada sürdürmüştür. Bundan dolayı konak, Erzurum ve Cumhuriyet tarihindeki önemli yerini almıştır
Cumhuriyetin ilanından sonra Atatürk’ün 13 Eylül 1924 tarihinde Erzurum’a ikinci gelişlerinde konağın altın anahtarı ve tapusu, Belediye Başkanı Nafiz Bey tarafından şehir adına kendilerine sunulmuştur.
Konağın tapusu Atatürk’ün ölümü üzerine kız kardeşi Makbule Boysan hanıma intikal etmiştir. Yapı Makbule hanımın vasiyeti üzerine ölümünden sonra 12.10.1944 tarihinde Çocuk Esirgeme Kurumuna, 08.05.1984 tarihinde de Kültür Bakanlığına devredilmiştir. Konak 03.10.1984 tarihinden itibaren Atatürk Müzesi olarak ziyarete açılmıştır. Bahçesi ile birlikte 794 m2 lik alan üzerine kurulan bina bodrum kat üzerine üç katlı olarak inşa edilmiştir.
Binanın batı cephesinde bulunan giriş kapısı zemin seviyesinden yukarı olup iki yandan merdivenlerle çıkılmaktadır. Yuvarlak kemerli giriş kapısı kademeli silmeli olup iki yandaki sütuncelerle sınırlandırılarak ikinci kat konsüllerine kadar yükseltilmiştir. Müzenin birinci katındaki pencereler kesme taş söveli basık kemerlidir. İkinci katta yer alan pencereler sade ve dikdörtgen biçimlidir. İkinci katta duvarlar ahşap hatıllı olup giriş kapısı üzerinde birde balkon bulunmaktadır. Üçüncü kat ise çatı katı şeklinde değerlendirilmiştir.
Giriş katında bulunan üç odadan birinde Kazım Karabekir ve Kazım Yurdalan’a ait eşya , belge ve fotoğraflar, ikincisinde Erzurum Kongresi üyesi Rauf Dinç’e ait giysiler, belgeler, silahlar ve fotoğraflar sergilenmektedir. Üçüncü odada Erzurum Kongresi bildirilerinin basıldığı matbaa makinesi sergilenmektedir.
Birinci katta bulunan salon o döneme ait mobilyalarla tefriş edilmiştir. Bu salona Atatürk’ün çalışma odaları ve yatak odası olmak üzere üç büyük oda açılmaktadır.
Atatürk Evinin üst örtüsü kırma çatıdır. Binanın yapılışında köşelerde kesme taş diğer yerlerde moloz taş kullanılmıştır.
Bibliyografya
H.Karpuz, Erzurum Evleri – 1984
H.Yurttaş, H.Özkan, Z.Köşklü, Ş.Tali, D.Okuyucu, G.Geyik, M.Kındığılı, Yolların, Suların ve Sanatın Buluştuğu Şehir Erzurum – 2008
H.Gündoğdu, A.A.Bayhan, M.Arslan Sanat Tarihi Açısından Erzurum – 2010