Erzurum Cumhuriyet Caddesindedir. Cami giriş kapısı üzerindeki sivri kemer içinde yer alan beş satırlık mermer kitabede , H.1055, M.1645 yılında Erzurum Hazinesi Mukataa Memuru EBUBEKİR oğlu HACI CAFER tarafından yaptırıldığı kayıtlıdır.
Beş satır halinde Arapça yazılı kitabenin metni şöyledir:
Rabbena takabbel minna haze’l cami’eş şerif-el mescidel münife bi kabulin hasenin bi fadlike’l amimi ummire fi asri
Sultanil berreyni ve hakanil Bahreyni hadimil Haremeyn eş şerifeyn es sultan ibni sultan,
Sultan İbrahim Han min nesli ali Osman edamallahu saltanetahu ila yevmil mizan ve bena hasbeten Lillah ve taleben
Li merdatihi ehkau külli men ahker el hac Cafer bin Ebibekr mukatea-i hazine_i Erzurum gaferallahu lehu
Velivalideyhi ve ecdadihi vel müslimine ecmain bi hürmeti siyyidel mürselin liltarihi takabbellahu el-celil anhu bi kabulin hasenin sene 1055
Kitabe dilimize şöyle çevrilir:
Rabbimiz bizden bu camii şerifi ve mescidi Münifi olan fazlınla hüsnü kabul eyle. Bunu iki karanın Sultanı, iki denizin Hakanı, iki Haremi şerifin hadimi, Sultan oğlu Sultan İbrahim Han asrında, Allah saltanatını kıyamete kadar daim etsin, Arz-i rum (Erzurum) hazinesi mukataası hakirlerin en hakiri Ebubekir oğlu Hacı Cafer; Allah yolunda, Rabbinin rızasını talep için mâmur etti ve yaptı. Allah Peygamberlerin efendisinin hürmetine kendisine, anasına ve babasına , dedelerine ve bütün müslümanlara rahmet etsin. Celil olan Allah bunu hüsnü kabul ile kabul eyle! Sene 1055
Caferiye Camiin son cemaat yerini dört taş sütunun üstünde yükselen üç kubbe örter. Yuvarlak kemerlerle birbirine bağlanan sütunlar mukarnas başlıklıdır.
Caminin giriş kapısı düz atkıtaşlı ve dikdörtgen bir çerçeve içinde sivri kemerlidir. Kapının iki yanındaki dikdörtgen pencereler de sivri kemerlidir.
Minarenin kaidesi son cemaat yerinin sağına kısmen taşmıştır. Minarenin kaidesi kesme taş, gövdesi tuğladır. Minare gövdesine geçişte köşeler pahlanmıştır. Şerefe altında kaval silmelere yer verilmiştir. Bu silmeler şerefe korkuluklarında da tekrar edilmiştir.
Caferiye Camii köşelerde tromplar üzerine oturan tek kubbe ile örtülüdür. Dışta sekizgen olan kubbe kasnağı üç kademeli olarak düzenlenmiştir. Kubbe kasnağına dört yönde yuvarlık kemerli dört pencere açılmıştır. Duvarlarda kuzey ve kıble yönünde ikişer, doğu ve batıda birer dikdörtgen penceresi vardır.
Caminin taş mihrabı mukarnas kavsaralıdır. Camii içindeki güneydoğu ve kuzeybatı köşelerinde duvar içlerindeki merdivenlerle kürsü ve mahfile çıkılmaktadır. Camiin cephesinde koyu kahve renkli Kanber taşı, yan duvarlarda ise kırma moloz taş kullanılmıştır.
Camiin mahfilinin altında küçük ölçülerde dikdörtgen planlı çile odası yer almaktadır. Çile odasına zeminde açılan ahşap bir kapakla girilmektedir.
Caferiye Camii ilk inşasında külliye olarak yapılmıştır. Bu külliyenin batıda olan medrese odaları tamamen yıkılmış, doğu duvarına bitişik kısımda ise günümüze bir oda gelebilmiş olup Erzurum Müftülüğünce Kur’an Kursu olarak kullanılmaktadır.
Caferiye camiinin vakfiyesinin kısaltılmış hali, müezzin mahfilinin karşısındaki kıble duvarı üstüne Türkçe olarak 14 satır halinde kazdırılmıştır. Cafer Efendi külliyesi vakfiyesinin bir sureti Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Kayıtlar Arşivinde Anadolu Başlar 1267 defterinin 414-416 sahifesine kaydedilmiştir. (Daha geniş bilgi için İ.H.Konyalı Erzurum Tarihi)
Bibliyografya
İ.H.Konyalı, Erzurum Tarihi
M.Nüsret Som, Tarihçe-i Erzurum
H.Yurttaş, H.Özkan, Z.Köşklü vd. Yolların, Suların ve Sanatın Buluştuğu Şehir Erzurum