Erzurum Gülahmet Caddesi üzerinde, önünde baldaken türbe ile birlikte görülen camiidir. Kaynaklara göre Hacı Derviş İbrahim Ağanın babası Bektaş Ağa bu caminin yerine küçük bir mescit yaptırmıştır. Oğlu bu mescidi yıktırarak H.1130/M.1718 yılında mevcut camii yaptırmıştır.
Cami giriş kapısı üzerinde bulunan 0.50 x 0,65 cm.lik onarım kitabesinin metni şöyledir;
Zihi el-hac Derviş Ağa merhum
Anın asar-ı hayrından bu cami
Perakende iken vakfı cidarı
Yed-i Avni cedidin kıldı sati
Zer ü sim bezl-i kudretle bu cayı
Ziya saldı cedidi oldu lâmi
Ki sahib-i tevliyet el hac Müştak
(Müderris) bin Abdurrahman nam vâki
Görenler okurlar Barekallah
Hem ittiler Sena-i küll-i sami
Tamam, oldukta Yümni dedi tarih
İyü tamir olundu iş bi cami
Eser hame-i Mustafa el Kâni Sene 1261
Kitabenin anlamı: “ Merhum Hacı Derviş Ağanın hayırlı eserlerinden biri olan bu cami, ne güzeldir. Onun bir duvarı yıkılmış iken bir yardım eli onu yeniden yaptırdı. Bu yere altın ve gümüş saçıldı. Onların kudretiyle yeniden burası aydınlandı ve parladı. (Derviş ağa Vakfı Mütevellisi) sahibi Abdurrahman oğlu Müderris Hacı Müştak tarafından tamir edildi. Görenler, Allah mübarek etsin dediler. İşitenlerin hepsi de övdüler. Onarım tamamlanınca Yümni (kitabeyi yazan kişinin adı) şu tarihi söyledi: El-Kâni Mustafa’nın (taşa yazan usta) kalem eseri, bu cami iyi tamir edildi.1261/1845”
Kitabeden ve Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde 581/1 numaralı defterin 97. Sahifesinde kayıtlı Hacı Bektaş oğlu Hacı Derviş İbrahim’e ait H.1139/ M.1726 tarihli Vakfiyeden bu caminin H.1130/M.1718 yılında yapıldığı ve 1845 yılında onarıldığı anlaşılmaktadır.
Derviş Ağa Camii, Erzurum’da çok yaygın olan bir mimari tarzda yapılmıştır. Caminin önünde dört sütuna oturan üç kubbeli son cemaat yeri bulunmaktadır. İçerisi tromplu geçişlere sahip tek kubbe ile örtülüdür. Giriş kapısı kademeli sivri kemerli ve iki yanda sütuncelidir. Kapı alınlığına onarım kitabesi yerleştirilmiştir. Caminin taş mihrabı mukarnas kavsaralıdır, üç kaval silme ile çerçevelenmiştir. Minare 26 m.yükseklikte olup kare kaidelidir. Kaidesi kesme taştan yapılmış olan minarenin gövdesi tuğladır. Kesme taştan yapılan şerefenin altında kaval silmeleri vardır. Caminin yapılışında cephelerde düzgün kesme taş, diğer yerlerde moloz taş kullanılmıştır.
DERVİŞ AĞA ÇEŞMELERİ VE SULARI
Hacı Bektaş oğlu Hacı Derviş İbrahim’e ait H.1139/M.1726 tarihli vakfiyede, Erzurum’a Palandöken Dağlarından getirilen ve Derviş Ağanın yaptırdığı camilere, hamamlara, ev ve diğer hayır eserlerine akıtılan sular da yer almaktadır. Abdurrahman Gazi türbesi civarından çıkan Nazmerik Suları ve Kapıkaya Deresinden çıkan suların Türbe deresinde toplanarak, Derviş Ağa Camii, Veyisefendi Mahallesi Camii Sokağındaki iki adet Kurşunlu çeşmesi, Emin Kurbu Mahallesindeki Gümrük Hamamı ve Gümrük Camii çeşmelerine, Saray Hamamı ve civarındaki çeşmelere akıtıldığı belirtilmektedir.
Derviş Ağa su yollarını gösterir çizim “Ağaların Hayratı” adlı eserde mevcuttur.
Bibliyografi
İ.H. Konyalı, Abideleri ve Kitabeleriyle Erzurum Tarihi s.147,150
H. Yurttaş, Ağaların Hayratı
DERVİŞ AĞA TÜRBESİ
Erzurum Derviş Ağa Cami avlusunda, caminin kuzeydoğu kesiminde, baldaken tarzda yapılmış olan türbe. Bu türbede H.1149/M.1736 yılında vefat eden Hacı Derviş İbrahim Ağa metfundur.
Osmanlı dönemi kare planlı ve baldaken tarzında düzenlenmiş türbe mimarisinin sade zarif tiplerindendir. Türbe 4.20×4.20 m. ölçülerinde kare bir alan üzerine kurulmuştur. Türbeyi dört sütunun üstünde yükselen zarif bir kubbe örter. Sütunlar birbirlerine sivri kemerlerle bağlanmıştır. Mukarnas başlıklı sütunların alt ve üst kısımlarında demir bilezikler bulunmaktadır. Kubbenin üzeri açıktır. Bu açık kısma mahruti bir külahla örtülü ahşap kubbe feneri yerleştirilmiştir. Kemerlerin üstünde , saçağı mukarnaslı bir korniş çevreler. Kubbe dıştan çatı ile örtülüdür. Çatı ile saçak arasında kalan üçgen kısımlar, renkli fayanslarla kaplanmıştır. Türbenin ortasındaki tek mezar 0.88 x 2.30 m. ölçülerinde 1m. yüksekliğinde üstü açık demir kafesle çevrilidir. Sarıklı serpuşu bulunan mezar taşında Derviş Ağa’nın yaptığı hayır işlerini anlatır manzume yazılıdır. Eski harflerle yazılı olan bu kitabe şöyle okunur;
El Hac Derviş eyledi sad hayf kim tayy-i mekân
Cilvegâhın eyle YA RABBİ anın bağ-ı cinan
Bilmediler kıymetin bir dürr-i bi hemta idi
İtti ağuş-i sedefde kendin nihan
Yaptı birkaç cami-i pakize-i beyt-i Kerim
Beş vakitte ruhuna teşbih eder nice kesan
Her menari kandil-efrûz Mahşere gittikde ol
Şatır-ı zerrîn-kemerdir pişigâhında revan
Hem bir iki çeşme bünyad etti İskender-revan
Didiler ab-ı hayatı itti kim atşanesi
Nice cisr etti bina ol Hacı Bektaş zade kim
İtti dervişane hayrat oldu inşâ nice can
Gûş edüp fevtin dua birle didim tarihini
Hacı İbrahime Bâri ide nari Gülistan
Sene 1149
Yukarıdaki kitabenin açıklaması şöyledir; Kendi adını taşıyan (Derviş Ağa) Camiini, Gümrük Camiini ve daha başka hayır eserleri yapan Hacı Derviş Ağa’nın her nedense hayatında pek kadri bilinmemiştir. Ağa birkaç cami ve bir iki çeşmeden başka nice köprüler de yaptırmıştır. Asıl adı HACI DERVİŞ İBRAHİM’dir. H.1149/M. 1736 yılında vefat etmiştir.
DERVİŞ AĞA VAKFİYESİ
Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivinde 581/1 numaralı defterin 97 sahife ve 102 sırasında kayıtlı Hacı Bektaş oğlu Hacı Derviş İbrahim’in H.1139 M.1726 tarihli vakfiyesini inceleyen H.Yurttaş özet olarak şunları belirtmektedir: Dua cümlelerinden sonra Hacı Derviş Ağa, aklen ve bedenen sıhhatli olduğu halde aşağıdaki vakfiyeyi yazdırmış ve karar kılmıştır.
- Vakfettiği yerler:
Erzurum şehrinde mülküm olan;
1- Gümrük Hanı olarak bilinen yapıyı ekleri ile birlikte,
2- Taş malzemeden yaptırdığı Gümrük Hamamını ekleri ve külhanıyle,
3- Gümrük Hamamının bitişiğindeki Büyük Han’ı ekleriyle birlikte,
4- Büyük Han’ın bitişiğindeki dükkânları,
5-Erzurum Hasani Basri Mahallesi’nde Gürcü Mehmed Paşa Camii yakınında taş malzemeden yaptırdığım mülküm olan Hamamı (Saray Hamamı) suyuyla ve ekleriyle birlikte,
6- Gümrük Hanı yakınındaki Haci Bali Hanını ekleriyle birlikte,
7- Erzurum Yeğen Ağa Camii yakınında halen oturduğum evi, devehanesi, eyvanları, bahçesi ve birçok ekleriyle birlikte, vakfettim ve mülkümden çıkardım.
B- Hayratı:
1- Gümrük Camii
2-Derviş Ağa Camii
3-Bayburt Kale önü adresinde Hacı Bektaş Ağanın (Babası) akıttığı çeşme ve suyolları
4- Ilıca Serçeme Deresinde Hacı Bektaş Ağanın yaptırdığı Derviş Ağa Köprüsü
5-Erzurum’da Derviş Ağa Çeşmeleri ve suyolları
Bibliyografi
H.Yurttaş, Ağaların Hayratı
i. H. Konyalı, Abideleri ve Kitabeleriyle Erzurum Tarihi
H.Gündoğdu, A.A.Bayhan, M.Arslan Sanat Tarihi Açısından Erzurum
M. Taşyürek, Erzurum Türbeleri ve Ziyaret Yerleri
Z. Başar, Erzurum İli Ziyaret Yerleri
H.Yurttaş,H.Özkan,Z.Köşklü,vd. Yolların, Suların ve Sanatın Buluştuğu Şehir Erzurum 2008
H.Gündoğdu, Erzurum ve Çevresindeki Tarihi Kalıntılar. Şehri Mübarek Erzurum