Akdağ (Keleaçtepe) Höyüğü
Erzurum’un 30 km kadar kuzeyinde Akdağ Köyü ile Kamber (Kırımızı Taş) köyü arasında bulunan bir höyük olup, günümüze kadar üzerinde herhangi bir arkeolojik kazı yapılmamıştır. Karaz kültürüyle (M.Ö.III.bin) aynı döneme ait olduğu anlaşılmaktadır.
Alaca (Çiğdemli) Höyüğü
Aziziye (Ilıca) İlçesinin 6 km batısında, Alaca köyünün hemen kuzeyinde bulunmaktadır. 1997 ve 1998 yıllarında iki dönem yapılan kazılarda, cesetleri karışık gömülmüş bir nekropol olduğu tespit edilmiş ve burasının M.Ö.II. – I. Binlerde yerleşim yeri olduğu anlaşılmıştır. Kazıda önemli sayılabilecek buluntular ele geçmemiştir. Buluntulara göre burasının Erken Tunç Çağı, Demir Çağı, Bizans ve Selçuklu dönemlerinde aktif durumda olduğu anlaşılmaktadır.
Değirmenler Höyüğü
Erzurum –Değirmenler (Köyü) Mahallesinin kuzeyinde bulunan yuvarlak görünümlü ve yaklaşık 60 m. çapındaki höyük üzerinde herhangi bir kazı ve arkeolojk araştırma yapılmamıştır. Ancak çıkan seramiklerden hareketle, Tunç Çağı’na ait olduğu anlaşılmıştır.
Karaz (Kahramanlar) Höyüğü
Aziziye (Ilıca) İlçesine bağlı Kahramanlar köyünde bulunan Karaz Höyüğü, Erzurum ovasındaki en eski yerleşim yerlerinden biridir. 200 m. çapında, 16 m. yükseklikteki höyüğün güneyinden Karasu geçer. Bu höyükte ilk kazılar 1942-1944 yılları arasında yapılmıştır. Bu kazılarda M.Ö. IV.-III. Binlere ait kültür kalıntılarına rastlanmış ve ortaya çıkan veriler “Karaz Kültürü” olarak bir döneme ad olmuştur. Kalkolitik devirden Bizans çağına kadar uzanan onbeş yerleşim katının tespit edildiği Karaz Höyüğünün, 8. ve 12. katların çıkan yangın sonucu tahrip olduğu anlaşılmaktadır.
Her katmanda rastlanan opsidienlerin , madeni eserlerin, tek renkli ve geometrik süslemeli çanak çömlek arasındaki bağlantılar, Filistin’den Kuzey Suriye’ye, oradan Malatya’ya, Malatya’dan Erzurum ovasına( Karaz) ve buradan da Kuzey Kafkasya’ya kadar ayni dönemde görülen ortak kültür birliği ve üslup özelliklerini ortaya koyduğundan, benzer kültürler “Karaz Kültürü” olarak adlandırılmıştır.
Pulur ( Ömertepe) Höyüğü
Aziziye (Ilıca) İlçesine bağlı Ömertepe köyünde bulunmaktadır. Üzerinde köy evleri bulunması nedeniyle tahrip olan höyüğün kuzey ve kuzeybatısında, 1960 yılında kazılar yapılmıştır. Bu kazılar sonucu höyükte dört yerleşim tabakası ortaya çıkarılmıştır. M.Ö.IV. bine kadar uzanan kültür eserleri, burasının Karaz Kültürü ile ortak özelliklere sahip olduğunu göstermiştir.
Tufanç (Güzelova) Höyüğü
Erzurum-Güzelova Mahallesinde bulunan ve güneyini Karasu’nun sınırladığı höyükte, 1961 yılında kazı çalışmaları yapılmıştır. Zeminden yüksekliği 12 metreyi bulan höyükte, ilk yerleşimin M.Ö. 2600’lere kadar uzandığı tespit edilmiştir. Ortaya çıkan buluntuların Karaz kültürü ile ortak yanları olduğu tespit edilmiştir.
Umudum (Kalor) Tepe
Erzurum’un 13 km. kuzeyinde, Dumlu Dağı’nın güney eteklerinde, ovadan yaklaşık yüz metre yüksekliktedir. Diauehi Krallığı’nın doğu sınırlarını teşkil eden “üst kale” konumundaki bu yerleşim , M.Ö. VIII. Yüzyıl başlarında Urartu Krallığı’na katılmıştır. Üzerinde herhangi bir arkeolojik kazı yapılmamış olan Umudum Tepe’nin güneybatı yamacında, yerden 3-4 m. yükseklikte, iki odalı bir kaya mezarı yer alır.
Güngörmez Kale
Erzurum Güngörmez Mahallesi (Köyü) yakınında 2400 m. yükseklikteki Karagam Tepesi üzerinde bulunan bir kaledir. Kabaca işlenmiş iri taş bloklardan inşa edilmiş kalenin planı ovaldır. Bu özellikteki kalelerin Urartu yapı tekniği gösterdiği dikkate alındığında bunun, M.Ö. VII.-VI. Yüzyıllarda yaptırılmış olduğu tahmin edilmektedir.
Erzurum İç Kale Kazıları
Erzurum Müze Müdürlüğünce İç Kalede yapılan kazılarda Osmanlı, Selçuklu, Bizans ve geç Roma devrine ait kalıntılar (temel izleri, ocaklar, çok miktarda kap kacak, seramik parçaları, bazı madeni veriler) ortaya çıkarılmıştır.
Bibliyografya
A.Ş.Beygu, Erzurum Tarihi Anıtları ve Kitabeleri
İ.Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi
H.Z. Koşay, Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi
H.Gündoğdu-A.A.Bayhan-M.Arslan, Sanat Tarihi Açısından Erzurum