İBRAHİM PAŞA CAMİİ

Erzurum Cumhuriyet Caddesi eski hükümet meydanına hâkim yükseklikte yapılmış olan camii kitabesinde H.1161/M.1748 yılında Erzurum Valisi İbrahim Paşa tarafından yaptırılmıştır.

Camiin kapı kemerinin üstünde 43×64 ebadındaki mermere beş satır halinde on mısralık tarih kitabesi yazılmıştır. Şair Haşim’in hazırladığı bu kitabe şöyledir;

Vezir-i Muhterem düstur-i Ekrem Âsaf-ı a’zam   

Semiyy-i pak-i İbrahim Edhem Hazret-i Paşa 

İdüp tercih dünya emri üzre fikr-i ukbayı  

Rızaüllâh içün itdi bina bu cami-i ra’na

Riyadan hâli yüz sür hâkine düş borya manend

Seni pâk ide ta çurub-i afv-i Hazret-i Mevlâ 

Müşerref Cami’ül Aksa gibi makbul ola ya Rab 

Gele mizanda her bir sengi çün kûh-i sema-peyma 

Görüp pâkize üslûbün dedi tarihini Haşim

Acep zibende tarh olmuş bu bir nev cami-i bâlâ  (Sene 1161)   

Kitabenin anlamı:

“Muhterem vezir, düstur-i ekrem ve âsaf-i âzam ,  İbrahim Edhem’in adaşı paşa hazretleri dünya işini ahiret düşüncesine üstün ederek Allah rızası için bu eşsiz camii yaptı. Riyadan hali olarak hasır gibi yere düşerek toprağına yüz sür. Hazret-i Mevlânın af süpürgesi seni temizlesin. Ya Rabbi şerefli mescid-i Aksa gibi bunu kabul et, her bir taşı tartıda gök ölçüsünde dağ gibi ağır gelsin. Haşim temiz üslubunu görerek şu tarihi söyledi: Bu yeni yüce cami fevkalâde yakışıklı, zinetlu yapılmıştır. 1161”

Bu kitabeden de anlaşıldığı gibi camii H.1161, M.1748 yılında ( tarikat şeyhi) İbrahim Edhem Hazretlerinin adaşı İBRAHİM PAŞA tarafından yaptırılmıştır. 

Camii tek kubbeli olup giriş merdivenleri  dahil tamamen düzgün kesme taşla yapılmıştır. Mabedin mimari tarzı örnek alınarak Erzurum’da birçok camii bu plan üzerine inşa edilmiştir. Son cemaat yerini dört taş sütunun kaldırdığı üç tuğla kubbe örter. Sivri kemerlerle birbirine bağlanan dört sütun mukarnas başlıklara ve klasik Osmanlı sütun altlığına sahiptir. Kaidesi son cemaat yerine taşan camiin sağ tarafındaki minaresi de tamamen kesme ve işlenmiş taşlarla yükseltilmiş olup minarenin ön cephe ve köşelerinde hafif açık renkte taşlar kullanılarak renkli bir armoni oluşturulmuştur. Şerefe altlığında eşine az rastlanan iki sıra iri mukarnaslardan oluşan süsleme görülmektedir.

Camiin kubbesi ile minaresi iyi âhenklenmiştir.  Camiin harim kısmı  üstte tromplarla  sekizgene dönüştürülmüş,  bunun üzerine dairevi kasnak yerleştirilmiştir. Duvar yüzeyleri sivri kemerlerle hareketlendirilmiştir.                                

Caminin kapısı sivri kemerli olup köşelerinde başlıklı sütunceler bulunmaktadır. Kapı üç yönden iç ve dış bükey silme ile sınırlandırılmıştır. Asıl kapı açıklığı düz atkıtaşı şeklindedir.

Mihrabın bulunduğu kısım duvar yüzeyinden beşgen profilli bir çıkıntı halinde ileriye taşırılmıştır. Mihrabın üzerinde yuvarlak bir pencere yer almaktadır. Mihrap beş kenarlı olup kesme taştır. Dört sıra mukarnastan oluşan bir kavsaraya sahiptir.

Caminin mihrabında bulunan 47×38 cm ebadında mermer kitabenin metni şu şekildedir;

 Külle-ma dehale aleyha Zekeriyy-el mihrab 

Şahidi Ka’be-i maksudi basiretle gör 

Jengden-i pâk ise mirât-i dilin âb gibi

Nur-i vahdetle iden kalbini beyt-i Rahman

Çak ider sînesini kûşe-i mihrab gibi

Anlamı: “Ey Kâbeye yönelen, gönül ayinen su gibi pasdan âri ve pâk ise istediğini kalp gözü ile gör. Kalbini tevhid nuri ile Allah evi yapan, mihrabın köşesi gibi sinesini yırtar.”

Camiden son cemaat yerine açılan iki pencereden sağ taraftakinin üstünde, “Havasına (nefsine) uymayanın cennet son gideceği yerdir” ve “kişinin namazda tekâsülü (üşengençliği) inanç zaafındandır” anlamına gelen yazılar yazılmıştır.

Hacı İbrahim Paşa bu camiden başka Yazıcızade ve Dört Güllü çeşmelerini yaptırmış, Zeynel Camiini de söktürerek yeniden yaptırmıştır.

Hacı İbrahim Paşa’nın Erzurum Vakıflar Müdürlüğünün dört numaralı defterinde H.1162 tarihli vakfiye suretleri vardır.

Bibliyografya

i.Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleriyle Erzurum Tarihi

H.Yurttaş,H.Özkan,Z.Köşklü, vd.  Yolların, Suların ve Sanatın Buluştuğu Şehir Erzurum- 2008

H.Gündoğdu, A.A.Bayhan, M.Arslan, Sanat Tarihi Açısından Erzurum -2010