( Yapılışı H.970, M.1562)
Kitabesine göre cami H.970, M.1562 yılında Kanuni Sultan Süleyman’ın oğlu Şehzade Selim’in Lâlâsı Mustafa Paşa tarafından yaptırılmış. Cami Erzurum’da Osmanlı döneminde yapılan ilk camii olması, şehrin merkezinde bulunması, yapılış tarzı ve mimarisi ile mübarek bir ibadethanedir. Erzurum’un muhteşem bir mimari abidesi olan bu caminin planının Mimar Sinan tarafından İstanbul’da yapılarak uygulamasının gönderilen bir ekip tarafından gerçekleştirildiği kaynaklarda belirtilmektedir.
Lâlâ Mustafa Paşa Camii’nin kitabesi mihrabın üstündedir. Üç satır halindeki Arapça yazılmış kitabesi şu şekildedir:
Ammere Haze’l –camie raciyen lirahmeti’l-rahim fi eyyami zılli’l-alimi el-Sultan Süleyman Han ibni- Sultan Selim Mustafa Paşa bin Abdulmukim Lalayı ibni Sultan Selim meddallahu zıllehu bi imdadi inayeti’l-kadîm Tekabbelallahu hayri amirihi bil keremi el-amim ve ulhime li beyanı tarihihi bina’ül-mescidi üssise ale’t-takva Fi sene sebîn ve tısi mieh – sene 970
Anlamı: “ Bu camii, Rahim Allah’ın rahmetini dileyerek, Alim Allah’ın gölgesi SULTAN SELİM oğlu SULTAN SÜLEYMAN Hanın günlerinde, Sultan oğlu Selim’in – Allah kadim inayetinin imdadiyle gölgesini uzatsın- Lâlâsı Abdulmukim zade Mustafa Paşa 970 yılında yaptırdı. Allah yaptıranın hayrını umumi olan keremiyle kabul buyursun. Tarihini beyan etmek için Allah (Lemescidün üssise ale’t – takva = Mescidin binası takva üzerine tesis kılındı) yı ilham etti.”
Lala Paşa Camii günümüze gelinceye kadar birçok onarım geçirmiştir. Lala Paşa külliyesi cami, saray, mektep, hamamdan oluşan bir Osmanlı külliyesidir, ancak günümüze cami ve hamam ulaşmıştır.
Lâlâ Mustafa Paşa Camii, 23.50 x 23.00 m. boyutlarındadır. Ortadaki ana kubbe 10.56 m. çapında olup, dıştan sekizgen bir kasnağa sahiptir ve dört yığma sütun üzerine oturmuştur. Ana kubbeyi dört yandan destekleyen yarım kubbeler ve köşelerde de 4,50 m. çapındaki küçük kubbelerle derli toplu bir bütünlük gösteren bu örtü dış kısmada ayni şekilde yansıtılmıştır. Kubbe ve tonozların içerisi klasik anlayıştaki kalem işleri ile bezenmiştir. Bu caminin mimarisi cemaatin ayni kubbe altında toplanmasını, içerisinin ferah, aydınlık, akustiğinin düzenli olmasını sağlamaktadır.
Caminin son cemaat yerini, mukarnas başlıklı altı mermer sütun üzerine oturan sivri kemerli beş kubbe örter. Caminin taçkapı çevresi mukarnas kavsaralı iç içe silmelerden meydana gelen bir bordürle sınırlanmıştır. Ana giriş kapısından başka doğu ve batı cephelerinden birer girişi daha vardır. Son tamirde kapatılmış olan güney cephenin doğu ucunda da hünkar mahfili girişi bulunmaktaydı.
Taçkapının sağında ve solunda altlı üstlü şekilde düzenlenen dörderden sekiz pencere bulunmaktadır. Giriş kapısının sağında ve solunda ki pencerelerin arasına paralel olarak mukarnas kavsaralı mihrap yapılmıştır.
Camiin kuzey batı köşesinde bulunan ve zemine kadar inen bir gövdeye sahip minaresi, kısa, silindirik ve iki renkli taştan yapılmıştır. Ak taşla yapılan minareye kırmızı taşla yapılan bilezikler değişik bir güzellik vermiştir. Şerefe altında üst üste silmelerle genişleyen geçiş kısmından sonra petek kısmının birden incelmesi, Erzurum’un deprem bölgesinde olmasıyla izah edilmektedir. Ana kubbenin de depreme mukavemetini artırmak için dışarıdan bu kubbeye dört yerinden ikişer küçük kemerlerle payanda yapılmıştır. Minareye caminin batıya açılan kapı arasındaki taş merdivenle çıkılır.
Düzgün kesme taşla yapılmış olan duvarların yüzeylerinde açılmış iki katlı pencerelerden altta olanlar dikdörtgen çerçeveli sivri kemerli ve madeni şebekeli, üstte olanlar uzun sivri kemerli ve alçı şebekelidir. Alt pencerelerin sivri kemerli alınlıklarına XVI. Yüzyıl desen ve renklerini taşıyan çinilerle ayet ve hadis yazılmıştır.
Camiin mihrabı onarım geçirmiş olmakla birlikte klasik mukarnaslı hatlarını muhafaza etmektedir. Caminin sol köşesinde bulunan ve güneydoğu köşesinden merdivenlerle çıkılan hünkar mahfilinin dış kapısı iptal edilerek içeriden dönerli merdiven yapılmıştır.
Lâlâ Paşa Camiinin vaaz kürsüsüne doğu köşesindeki pencere içerisinden, kadınlar mahfiline de kuzey duvarında bulunan sağdaki ve soldaki son pencerelerin içlerinden taş basamaklı merdivenlerle çıkılmaktadır.
Son cemaat mahallinde bulunan mihrabiyelerden batıda olanının üzerinde, 1670 yılında Sultan IV.Mehmed’in Erzurum ahalisine hitaben gönderdiği bir fermânı taşa yazılarak yerleştirilmiştir. Hattat İzzeddin tarafından ondört satır hâlinde yazılmış olan ve 1 Muharrem 1081 tarihinde tanzim edilmiş olan fermanda;
Ferman-ı Cihân meta şehr-i yâri ve yarlığ-ı beliğ-i tâcdâri ve emr-i şerif-i hüdâvendigâri, fâtih-i Girid, el-Gâzi ebu’l-feth ve’n nâsr Sultan Mehmed han eânehu’llâhu’l meliku’l müsteân hükmiyle yazılmıştır.
İbtigâen li emri’llahi Te’âla ve şafakaten alâ halkıhi hükm-i cahinmeta ve ferman-ı humâyunum olmuşdur ki: Eyâlet-i Arz-ı Rûm’da vâki olan bid’atlerden bulgur ve kendüme teklifi ve hilâf-ı şurû ve kanun ispencelerden ziyâde alınan akça ve öşr ve akçe ve behreyi edâ idüb veya asla ziraat etmeyen ekrad taifesinden parekende nâmına alınan re’âyadan odun teklifi ve resm-i kışlak ve otluk teklifi ve mu’af akçesi ve atları kışlaya vermek teklifi ve saliyâne-i sığır ve develer beslemek teklifi ve Paşa tevabiine karyeleri kışla tâyin etmek resmi ve konak akçesi ve adat-ı ağnam min gayr-ı ganem ve sâliyâne-i saman ve yağ teklifi ve post teftişi ve kilise ve bi-namaz teftişi ve bez ve iplik akçası ve bedel-i guleman akçesi ve kıl ve tırpan akçesi ve katır ve deve akçesi ve işbu zikr olunan yirmiüç adet resim teklifi men ve ref’ettim. Min bade (hu), eyâlet-i mezbûreye vâli olanlardan vesair hükkâmdan her kim bu mezburatın birin ahz ve taleb eder ise, Allah’ın ve Resul’ün lâneti üzerlerine olsun. Evlad-ı emcâadımdan, vüzera-ı âzam ve vükelâ-ı kiramdan her kim Devlet-i Osmaniye’de bu zulm ve bid’atlere rıza verir ise fe aleyhim la’net’ullahi ve’l melâiketi ve’n nâsi ecmain. Fi gurreti muharremi’l harami-li seneti ihda ve semanine ve elfin. Ketebuhu İzzet.”
Bibliyografya
İ.H.Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi
M.Nusret, Tarihçe-i Erzurum
E.Konukçu, Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum
H.Gündoğdu, Erzurum Lalapaşa Külliyesi 1992 Kültür Bak.
H.Yurttaş, H.Özkan, Z.Köşklü, Ş.Tali, D.Okuyucu, G.Geyik, M.Kındığılı, Yolların, Suların ve Sanatın Buluştuğu Şehir Erzurum – 2008
A.Vefa Çobanoğlu, T.D.V. İslâm Ans. C.27 s.74
H.Gündoğdu, A.A.Bayhan, M.Arslan, Sanat Tarihi Açısından Erzurum – 2010