(Taş Han)
Erzurum Menderes Caddesi üzerindedir. Rüstem Paşa Kervansarayı veya Taş Han diye bilinen han, Erzurum’un en tanınmış yapılarından ve Osmanlı döneminin Erzurum’da yapılan ilk eserlerinden biridir. Yolcuların ve hayvanlarının gece ve gündüz, her çeşit ihtiyaçlarına cevap verebilmek için yapılmış olan bu mimari abide bir han, bir kervansaraydır.
Rüstem Paşa Kervansarayı taç kapısının üzerinde bir kitabe vardır. Kitabe çok harap olmuş, başı ve sonu kırılarak yok olmuştur. Bu sebepten binanın kesin yapılış tarihi tespit edilememiştir. Kitabenin kalan kısmından binayı yaptıranın Rüstem Paşa olduğu okunmaktadır. Rüstem Paşa’nın isminden hareketle kervansarayın Kanuni Sultan Süleyman’ın veziri olan Rüstem Paşa tarafından H.951/M.1544 –H. 968/M.1560 tarihleri arasında inşa ettirildiği kabul edilmektedir.
Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivi 635/2 no.lu defterin 137. Sahife 13. Sırasında kayıtlı İstanbul’da kurulu “Rüstem Paşa Vakfı” nın 10 Sefer 1075 tarihli vakfiyesinin Erzurum’la ilgili kısmında;
“Kal’a-yı Erzurum’da olan bir hamam ve bir han ve bir bezir-i âsitan”
“ Ve Kal’a-yı Erzurum’da Mehmed Han ve deyyünü’n-nas doksanbeş bab dekakînî” nin de bahsedilmektedir.
Ayrıca 648 no.lu defterin 54.sahife 26.sırasında, 137. Sahife 55. Sırasında, 138. Sahife 56. Sırasında kayıtlı 974 tarihli vakfiyelerde de Erzurum’daki han ve hamamdan bahsedilmektedir.
Eğimli bir arazi üzerine iki katlı açık avlulu olarak inşa edilen kervansaray, muntazam kesme taşla yapılmıştır. Kervansaray 36.50 x 43.50 m. ölçülerindedir. Giriş kapısı dışa 2 m. çıkıntılı ve eyvan tarzındadır. Yol seviyesinden aşağı kalan kapı, basık kemerlidir ve avluya doğru uzanan giriş eyvanının sağında ve solunda karşılıklı ikişer küçük eyvana yer verilmiştir. Kervansaray’ a asıl girişten başka doğu ve kuzey cepheden açılan iki kapı daha bulunmaktadır. Bu girişler derin birer eyvanla avluya kadar uzatılmıştır. Ortada 20×20 m. boyutlarında kare bir avlunun etrafında kemerli payelerin girişinde odalar ve arada uzun beşik tonozlar, alt kat düzenini oluşturur. Avlunun etrafı revaklarla çevrilidir. Revakların gerisinde 31 oda yer almaktadır. Güneybatıda bulunan köşe oda kubbe, diğer bütün odalar, eyvan ve revaklar beşik tonozla örtülüdür.
Kervansarayın ikinci katına dört yönden giriş kapısı vardır. Bunlardan birincisi alt kat girişinin güneyinde basık kemerli sade giriş kapısıdır. Güneydeki kapı sokağa açılır. Kuzey girişi zeminden yukarıda kaldığı için içeriden yapılan merdivenlerle sağlanmaktadır. Kervansarayın doğu kesiminde bulunduğu bilinen ahır kısımlarının üstünde yer alan merdivenlerle doğudaki kapıya ulaşılmaktaydı. Ancak buradaki ahırların yıkılması nedeniyle bu cephedeki ikinci kat kapısı kullanılmamaktadır. İkinci katı çepeçevre dolaşan bir koridor ile bu koridorun iki yanına karşılıklı yerleştirilen çok sayıdaki fazla derin olmayan eyvanlar biçiminde düzenlenmiş dükkânlardan oluşmaktadır. Bu bölümlerin üzeri köşeler hariç beşik tonoz örtülüdür. Girişlerin ve köşelere denk gelen alanların üzerleri büyük ve küçük kubbelerle örtülmüştür. Kubbeler arasındaki koridorlar ise beşik tonoz örtülüdür.
Kervansarayın avlusuna girişi sağlayan taç kapının üstünde bir mescidi vardır. İkinci kattan merdivenlerle çıkılan dikdörtgen planlı mescidin batıya açılan iki penceresi bulunmaktadır. Düzgün kesme taş malzeme ile inşa edilen kervansarayda süsleme görülmez. Son yıllarda avluda ve ikinci kattaki revaklar, revak gerisindeki odalara dahil edilerek dükkan olarak kullanılmaktadır. Kervansarayın orijinal görüntüsü bozulmuştur.
Bibliyografya İ.H. Konyalı. Abideleri ve Kitabeleriyle Erzurum Tarihi
H. Gündoğdu, A.A.Bayhan, M.Arslan Sanat Tarihi Açısından Erzurum
A. Zeynel, Erzurum Ekonomisi
H.Yurttaş, H.Özkan, Z.Köşklü, vd. Yolların, Suların ve Sanatın Buluştuğu Şehir Erzurum -2008
H.Yurttaş, Ağaların Hayratı