26 Ağustos 1071’de Malazgirt Savaşı sonrası Bizans İmparatoru Romanos Diogenes tahtını kaybetti. Saltanat mücadelesi, Bizansı tam bir anarşiye soktu. Bundan faydalanan Alp Arslan, Doğu Anadolu’nun fethini Saltuk, Mengücek ve Artuk’a verdi. Doğudaki siyasi çoğrafyada yeni bir harita çizildi. Bizans enkazı üzerinde Saltuklular, Mengücek Oğulları, Artuklular ve Ahlatşahlar ortaya çıktı.
SultanAlp Arslan Erzurum ve çevresini Emir Saltuk’a ikta olarak vermiştir. Emir Saltuk kendi adıyle Erzurum’da kurulan beyliğin isim babasıdır. Emir Saltuk tarafından temelleri atılan beyliğin sınırları bu günkü il sınırlarını biraz aşmaktaydı. Kuzeyde Zigana dağları Bizans-Saltuklu sınırını teşkil ediyordu. Kuzeydoğuda ise Gürcü kırallığı vardı. Batıda Mengücekoğulları Beyliği yer alıyordu ve Saltuklularla olan sınırı Karasu’nun aktığı Sansa Boğazından geçmekte idi. Tercen ve Pekeric Saltuklu idaresinde kalmıştır. Güneyde Ahlatşahlar beyliği bulunuyordu. Saltukluların başkenti Theodosiopolis idi. Bu Bizans ismi fetihden sonra terk edilmiş ve Arz-ı Rum kullanılmaya başlanmıştır. Erzurum ismi de bu kelimeden türemiştir. Beyliğin diğer önemli şehirleri Kara arz (Karaz), Tercan, Bayburt, İspir, Oltu, Micingert, Zivin, Üğümi, Avnik tir.
1.EMİR SALTUK DÖNEMİ
1071 yılında Saltuklu Devletini kuran Emir Saltuk’un ilk zamanları, hayatı ve ölümü hakkında bilgi sahibi değiliz. Sultan Alp Arslan’ın komutanlarından biridir ve Sultanın emri ile Erzurum ve civarını zaptederek, kendi adıyle anılan beyliği kurmuştur. Emir Saltuk, Erzurum şehrinde oturmuştur. Saltuklular ilk devirde olduğu gibi sonraları da büyük Selçuklulara tabiidi.
2- EMİR EBU’L – KÂSIM DÖNEMİ
Emir Saltuk’dan sonra beylik tahtına oğlu Ebu’l – Kâsım. Geçti. Onun varlığını Erzurum kalesindeki Tepsi Minaredeki kûfi kitabeden bilmekteyiz. Bu kitabede “Ebûl-Muzaffer Gazi bin Ebû’l – Kâsım” denilmektedir. Kaç yıl saltanat sürdüğü bilinmemektedir.
3- EMİR ALİ DÖNEMİ (1102-1124)
Saltuklu Beyliğinin başına Ebû’l Kâsım’ın oğlu Emir Ali geçmiş 1102-1124 döneminde saltanat sürmüştür. Bu tarihlerde Büyük Selçuklu Sultanı Berkyaruk ile kardeşi Sultan Mehmed Tapar arasındaki saltanat mücadelesi şiddetlenmiş, iki kardeş arasında vuku bulan Hoy kapısındaki savaşta Mehmed Tapar mağlup olmuş, Erçiş’e çekilmiş ve oradan da Ahlat’a çekilmiştir. Erzurum Emiri Ali, Selçuklu Sultanı Mehmed Tapar yanında yer almıştır. Selçuklu Devletinin ikiye ayrılarak zayıflamasını fırsat bilen Gürcü Kralı David, 1116 yılında Saltuklu sınırını geçerek, Borçalı Çayı boylarını aldıktan sonra Tortum çayı ve Pasin dolaylarına kadar ilerledi. Sper (İspir) de, Gürcüler tarafından tahrip edilip yağmalandı. Bunun üzerine Emir Ali, Artuklu Emiri İlgazi’den yardım talep etti.1121 yılında Erzurum’a gelen Artuklu İlgazi, Kars yolundan Tiflis üzerine yürümüş, burada yapılan savaşta da Gürcü Kralı David galip gelmiştir.
4- EBÛ’L MUZAFFER GAZİ DÖNEMİ (1124 – 1132)
Saltukluların ilk büyük emirlerinden olan Ebû’l Muzaffer Gazi, Erzurum kalesindeki Tepsi Minare (saat kulesi) ve Kale Camii’ni inşa ettirmiştir. Emir Gazi, Türk kültürüne ve medeniyetine hizmet ederek, tarihi eserler inşa ettirmiş, M.1132/ H.526’de vefat etmiştir. Tepsi Minare üzerinde adını taşıyan kitabede şöyle yazılıdır;
“Şems ül-Mülük ve’s-Selâtin Emir İnanç Yabgu Alp
Tuğrul Beğ Ebû’l-Muzaffer Gâzi bin Ebû’l- Kâsım”
5- İZZ ED-DİN DÖNEMİ (1132-1168)
Emir Gazi’nin yeğeni ve Emir Ali’nin oğlu İZZ ED-DİN, 1132 yılında Saltuklu Emiri olmuş, otuz altı yıl saltanat sürmüştür. Bu dönemde Saltuklular, Irak Selçuklu Sultanlığının hâkimiyetini tanımışlardır. Bu devirde tedavüle çıkarılan bakır paralarda “Es-Sultanü’l Mu’âzzam Mes’ûd Bin Muhammed, İzz ed-Din Saltuk bin Ali” yazısı mevcuttur.
1154 de Anı Emiri Fahr ed-Din Şeddad, Erzurum’a elçi göndererek İzz ed-Din’den kızını istedi. Ancak, Saltuklu beyi, kızını Bitlis- Erzen emiri Devlet Şâh ile evlendirmiştir. Bu hadiseden gücenen Ani emiri, Gürcü kralı Giorgi ile anlaşarak Saltuk Beyini tuzağa düşürdü.
İzz ed-Din ve maiyetini esir aldı. İzz ed-Din 100,000 akçe karşılığında serbest bırakıldı.
İzz ed-Din, Recep 563/ Nisan 1168 tarihinde öldü. Saltanatı sırasında sınırlar Tercan’dan Kars’a kadar uzanıyordu.
6- NÂSIR ED-DİN MUHAMMED DÖNEMİ (1168-1191)
Altıncı Saltuklu beyi, (1168-1191) Nâsır ed-Din Muhammed olup, İzz ed-Din’in oğludur. O’na, babasından büyük bir beylik intikal etmişti. Saltuklu sınırı Tercan’dan- Ağrı ve Kars’a kadar uzanıyordu. Bayburt, Avnik, Micingırd, İspir ve Oltu’da beylik hakimiyeti altında bulunuyordu. 1189 tarihli Saltuklu parasında, “Nâsır ed- Din Kızıl Arslan/ Muhammed b. Salduk” yazısı vardır.
Nasır ed- Din Muhammed, Gürcü tehlikesi ile karşılaştı. Gürcüler, ilk defa1193’te Erzurum kalesi önlerine kadar gelebildiler. Meşhur kraliçe Tamara’nın eşi David, Erzurum’u iki gün muhasara etti, şehir halkının Gürcülere karşı verdiği mücadele karşısında, Gürcü ordusu
Muhasaradan vazgeçip etrafı talan ederek ülkesine döndü.
Erzurum Ulu Camii, Nâsır ed-Din Muhammed tarafından yaptırılmıştır.
7-MELİKE MAMA HATUN (1191)
1191 tarihinde Saltuklu Beyliğinin başına İzz ed- Din’in kızı Mama Hatun, ilk kadın yönetici olarak geçmiştir ve devlet işlerini kendi kararları ile idare etmiştir. Mama Hatun’un ismi, Tercan’da ki “Türbe” ve “Kervansaray”ı ile devam etmektedir.
Bir önceki bey Nasır ed-Din Muhammed’in kız kardeşi olan Mama Hatun 1191-1192 tarihleri arasında saltanat sürmüştür. Eyyubilerle iyi münasebetlerde bulunmuş, Malazgirt kuşatmasına da onların dostu olarak katılmıştır. Kitâbu’l – Fethi’l- Kussi’deki kayda göre “ Erzurum askeri, Selçuklu Sultanları gibi azâmet ve ihtişamlı, Salduk’ un kızı Melike Mama Hatun’un
Kumandasında ona yardıma geldi” denilmektedir.
Gürcülerin 1193’te Erzurum’u muhasara ettiklerinde Nasır ed-Din Muhammed’in Saltuklu Emiri olduğuna dair sağlam bilgiler Mama Hatun’un bu sıralarda öldüğünü veya gözden düştüğünü gösterir. (S.Eğilmez, Erzurum s.110)
8- MELİK ŞAH (1193 – 1202)
1193 – 1202 yıllarında, Erzurum’da saltanat süren son Saltuklu beyi Melikşah bin Muhammed’dir.
Gürcülerin, İslam beldelerdini istilaları ve Anadolu’nun doğuda kapısı olana Erzurum’u tehdit etmeleri Anadolu Selçuklu tahtına çıkanRükn ed-Din Sultan Süleymanşah’ın (1196 -1204) çok zoruna gidiyordu. Süleymanşah Doğu Anadolu’da birtakım Türk beyliklerini ortadankaldırdıktan sonra Erzurum’a geldi. Saltuklu Beyliğine ait topraklar ve Erzurum şehri, Anadolu Selçuklu Sultanı Rükn ed- Din Süleyman Şah tarafından 25 Mayıs 1202 de ele geçirilmiş ve bu beylik sona ermiştir.
SALTUKLULAR Erzurum ve çevresindeki Bizanslılardan intikal eden kaleleri tahkim ederek bir çoğuna mescitler yaptırdılar. Erzurum kalesi içindeki Cami Erzurum’un en eski camisidir. Kaledeki Tepsi Minare (saat kulesi), Ulu Camii (Atabey camii), Üç Künbetler, Tercan Mama Hatun Kervansarayı – camii ve türbesi Saltuklular döneminde yapılmıştır.
Saltuklular devrine ait yegane eser “el-Hidaye fi’t Tıb” dır. Saltuklu beyine sunulan bu kitap, Errân’daki Duvin şehrinde Mayıs-Haziran 1116’da istinsah edilmiştir. Farsça olan eser, şimdi Fatih Kütüphanesi no.3646 dadır.