(1048/1639- 1115/1703) 46. Şeyhülislam
Câmi’al-Riyasatayn al-Seyyid Feyz Allah Efendi, asıl adı Mehmed’dir. Şevval 1048’de (1639) Erzurum’da doğdu. Erzurum müftüsü Seyyid Mehmed (Muhammed) Efendi ile Şerife Hatun’un oğludur. Nesebi Şemsüd-Din al-Tebrizi soyundandır.
İlk eğitimini babasından aldı. Daha sonra akrabası Molla Seyyid Abdülmü’min Efendi’den ve dayısı Molla Murtaza ile oğlu Molla İsmâil Efendi’den Arapça, Farsça, fıkıh ve fıkıh usulü okudu. Ayrıca o sıralarda Erzurum yöresinin seçkin âlimlerinden olan Seyyid Mehmed Vânî Efendi’nin derslerine de devam etti. İstanbul’a giden ve orada büyük şöhret kazanarak padişah hocalığına kadar yükselen Mehmed Vânî Efendi’nin isteği üzerine 1074/ 1664 yılında İstanbul’a, oradan da padişahın bulunduğu Edirne’ye gitti. Burada Vânî Efendi’den ders almaya devam etti ve ayni sene Zilhicce ayında Vani Efendi’nin kızı Ayşe Hanımla evlendi. (1078/1667-68)yılında Hacca gitti. Döndükten sonra Vâni Efendi’nin aracılığıyla IV. Mehmed’in şehzâdesi Mustafa’ya (II. Mustafa) hoca oldu (1669). Ertesi yıl padişah fermanıyla kendisine mülâzemet verildi.
Feyzullah Efendi, ilmiye mesleğinde hızla yükseldi. Sırasıyla Haydarpaşa, Üsküdar Mihrimah Sultan, Sahn-ı Semân ve Ayasofya medreselerinde müderrislik yaptı. 1674’te İstanbul kadılığı pâyesiyle Sultan Ahmed medresesine tayin edildi; 1678’de ise Rumeli kazaskerliği pâyesiyle Şehzâde Ahmed’in (III. Ahmed) hocalığına getirildi.
Feyzullah Efendi, 1686 yılında, padişaha ait has bahçede at bulundurduğu gerekçesiyle IV. Mehmed tarafından vazifesinden alındıysa da birkaç gün sonra suçsuz olduğu anlaşılınca görevine iade edildi ve kendisine Eyüp kazası arpalık olarak verildi.
Feyzullah Efendi, 7 Kasım 1686’da nakibüleşraflığa tayin olundu, IV. Mehmed’in hal’i (tahtan indirilişi) ve II. Süleyman’ın tahta çıkışından hemen sonra 11 Rebîulâhir 1099’da (14 Şubat 1688) şeyhülislam oldu.
Feyzullah Efendi’nin on yedi gün kadar süren bu ilk şeyhülislâmlığından azli askerî bir karışıklıktan kaynaklandı. 28 Rebîulâhir (2 Mart) Salı günü Sadrazam Siyavuş Paşa aleyhine ayaklanan yeniçeriler Siyavuş Paşa’yı katlettikten sonra Feyzullah Efendi’den de şeyhülislâmlık mührünü alıp kendisini önce Kuzguncuk’ta yalısında oturmaya mecbur etmişler, bir hafta sonra da memleketi olan Erzurum’a göndermişlerdir.
Yedi yıl kadar Erzurum’da yaşayan Feyzullah Efendi, vaktiyle hocalığını yaptığı Şehzade Mustafa’nın tahta çıkışının (1695) ardından onun daveti üzerine Edirne’ye gelip ikinci defa şeyhülislâmlığa (11 Şevval 1106/25 Mayıs 1695) tarihinde tayin edildi. Şeyhülislâm’lık makamda aralıksız sekiz yıldan fazla kaldı.
Feyzullah Efendi’nin Sultan II. Mustafa üzerinde büyük nüfuzu vardı. Bundan faydalanarak devlet işlerine müdahale etmeye, oğullarını ve akrabalarını henüz küçük yaşlarda iken yüksek mevkilere getirmeye başladı. Hatta Osmanlı tarihinde ilk defa olmak üzere oğlu Fethullah Efendi’nin kendinden sonra şeyhülislâm olması hususunda padişahtan bir ferman bile aldı. Bu uygunsuz icraatları ve giderek nüfuzunu daha da arttırıp tayinlere, azillere müdahalesi, içten içe büyük bir tepkinin oluşmasına yol açtı. Bozuk siyasî ve iktisadî durumun da etkisiyle ulemâ, asker ve nihayet İstanbul yerine Edirne’nin pâyitaht yapılacağı söylentileriyle tahrik edilen İstanbul halkı ayaklandı (1703).
Tarihlerde Edirne Vak’ası veya Feyzullah Efendi Vak’ası adıyla geçen bu isyan önce İstanbul’da başladı, daha sonra Edirne’ye sıçradı. Edirne’de bulunan Şeyhülislâm Feyzullah Efendi ve ondan sonraki şeyhülislâm adayı oğlu Nakîbüleşraf Fethullah Efendi görevlerinden alındılar (13 Rebîülevvel 1115/27 Temmuz 1703).
Feyzullah Efendi kaçmaya çalışırken Pravadi’de yakalanarak yarı çıplak vaziyette Edirne’ye getirildi. Feci işkenceler sonunda oğlu ile birlikte Batpazarı’nda çırılçıplak bir halde uyuz bir hamal beygirine bindirilip türlü hakaretler edildikten sonra, başları kesilip katledildiler. Feyzullah Efendi’nin kesik başı bir mızrağın ucuna takılıp âsiler tarafından Edirne sokaklarında dolaştırıldı. Cesedi ise ayaklarına ip bağlanarak hırisiyan keşişlere sürüklettirildi ve parçalanarak Tunca nehrine atıldı (21 Rebîülâhir 1115/3 Eylül 1703). Daha sonra cesedinin kendini sevenler tarafından nehirden çıkarılarak Edirne’de Sitti Hatun Camii civarındaki Abdülkerim Mektebi avlusuna gömüldüğü rivayet edilir.
Feyzullah Efendi’nin dokuz oğlu ve birçok kızı vardı. Oğullarından daha sonra şeyhülislâmlığa kadar yükselenler olmuştur. Kızlarını da ünlü ulemâ ve vezir ailelerine mensup kişilerle evlendirilen Feyzullah Efendi bilhassa Minkârîzâdeler ve Köprülüzâdeler ile akrabalık bağları kurmuştur. Ailece Halvetîliğe müntesip olan Feyzullah Efendi kaynaklarda güler yüzlü, bilgili, faziletli, zeki, nüktedan, vakur ve yumuşak huylu olarak anlatılır. Suyolcuzâde Mustafa Efendi’den hat ve özellikle nesih dersleri almıştır. Bir divan teşkil edecek kadar Arapça şiirleri vardır. Tefsir ve hadis ilimleriyle uğraştığı bilinmektedir.
Feyzullah Efendi, Şeyhülislâmlıkla padişah hocalığını birleştirdiği için “câmiu’r-riyâseteyn” unvanıyla da anılmıştır.
Feyzullah Efendi’nin Erzurum’da (Kurşunlu) Feyziyye cami ve medresesi, dârülkurrâ, mektep ve hamamı; Şam’da dârülhadisi; Edirne’de çeşme ve sebili, Mekke’de mescidi; Medine’de medrese, kütüphane ve muallimhanesi; İstanbul Fatih’te Feyzullah Efendi Medrese, kütüphane, mescid, mektep, muallimhâne, çeşme ve meşrûtaları vardır.
İstanbul’da Feyziyye Dârülhadisi olarak anılan külliye halen “ Millet Kütüphanesi” olarak kullanılmaktadır. Fezullah Efendi Medine’de inşa ettirdiği medreseye 3000’den fazla kitap vakfetmiş Harem-i şerif’in genişletilmesi sırasında bu medrese yıkılınca kitaplar Câmiatü Melik Abdilazîz’e alınmıştır.
Feyzullah Efendi’nin bu vakıf tesisleri için hazırladığı vakfiye Süleymaniye Kütüphânesi’nde bulunmaktadır (Reşid Efendi, nr. 287).
Şeyhülislam Feyzullah Efendinin eserleri;
Fetâvâ-yı Feyziyye (İstanbul 1266)
Nesâyihu’l-mülûk (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 2122/2)
Kitâbü’l-Ezkâr (Mecmû ‘âtü’l-ezkâr, İstanbul Üniversitesi Ktp., AY, nr. 5744)
Mecmûa-i Hikâyât. Muhâdarât’a dair Türkçe olarak kaleme alınan üç makaleden ibaret bir risâledir. (İ.Ü Ktp., TY, nr. 1631).
Letâifnâme (Beyazıt Devlet Ktp., nr. 5619).
Riyâzü’r-rahme. Ahlâka dair bir eserdir (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyüddin Efendi, nr. 3224).
Hâşiye ‘alâ Envârit-tenzîl (İÜ Ktp., AY, nr. 2120).
Feyzullah Efendi’nin Arapça yazdığı Kendi Hayatı, (Süleymaniye Ktp., Yahyâ Tevfik Efendi, nr. 287, yeni nr. 1587; Beyazıt Devlet Ktp., nr. 5050),
İsâmüddin el-İsferâyânî’nin Haşiye ‘alâ Cüz’i ‘n-Nebe’ adlı eserine hâşiye ve Halhalî’nin Hâşiye ‘alâ Şerhi’l-‘Akâ’id’ine ta’likat yazmış, İbü’l-Hatîb el-Amâsî’nin Ravzü’l-ahyâr adlı eserini de Türkçe’ye çevirmiştir. Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı (Esad Efendi, nr. 2843)
Mecmûatü Medâihi Şeyhülislâm Feyzullah Efendi adlı bir yazmada Feyzullah Efendi ve ailesi hakkında yazılmış manzum methiyeler bulunmaktadır.
Bibliyografya
Orhan F. Köprülü, MEB İ.A. IV.cilt s.593
M. Serhan Tayşi, T.D.V. İ.A. c.12 s.527
A.Özcan, Edirne vakası T.D.V. İ.A. c.X s.445
N.S.Okçu – T.Karabey, Şehr-i Mübarek Erzurum
Abdurrahman Zeynal, Erzurum Eğitim Kurumları Tarihi