Yukarıda belirtilmeye çalışılan çeşitli milletlerin idareleri altında gelişen ve büyüyen Erzurum müstahkem bir kale olarak orta çağ müelliflerinin ilgisini çekmiştir. XII ve XIII. Yüzyıllarda Anadolu’nun en önemli ve mamur şehirlerinden biri olan Erzurum, XIV. Yüzyılda Akkoyunlu – Karakoyunlu mücadelesi sırasında tahrip edilmiştir. Nitekim 1336-1337’de Erzurum’a gelen İbn Batuta şehrin çok geniş olduğunu, ancak büyük bir kısmının Türkmenler arasında çıkan karışıklıklar yüzünden harap bir halde bulunduğunu belirtir. XV. Yüzyılda Timur’un sarayına giderken Erzurum’a uğrayan İspanyol seyyahı ve elçisi Clavijo ise buranın kuleli surlarla çevrili, iç kaleye sahip bir belde olduğunu, önceleri çok büyük iken şu anda nüfusunun fazla kalabalık olmadığını yazar. Osmanlı hâkimiyetine girişi sırasında da bu harap durumunu koruyan Erzurum, Kanuni Sultan Süleyman’ın İran Seferleri sırasında esaslı imar faaliyetlerine kavuşmuş ve takip edilen iskan politikası sayesinde yirmi beş yıl içerisinde mamur duruma getirilmiştir. Daha önce Uzun Hasan Kanunu uygulanırken 1540 yılında halkın isteği üzerine yürürlüğe giren Osmanlı Kanunu bir kısım uygunsuz vergileri kaldırınca halkın gelip şehre yerleşmesini hızlandırdı. Erzurum XVII. Yüzyılda fiziki durum ve nüfus yönünden gelişmesini sürdürdü. 1640’da Erzurum’u ziyaret eden ve şehirde yetmiş Müslüman, yedi Ermeni mahallesinin bulunduğunu kaydeden Evliya Çelebi (Seyahatnâme) adlı eserinde şehirde bulunan han, hamam, cami, kilise ve ikamet yerleri hakkında geniş bilgi vermektedir. XVIII. yüzyıl başlarından itibaren çeşitli zamanlarda Erzurum’a gelen seyyahlar (Tournefort, J.M. Kinneir, J.Saint Martin, E.Smith, H.G.O.Dwing, H.F.B.Lynch, J.Brant,Ch.Texier, V.Cuinet ) şehrin ekonomik durumu, fiziki durumu ve nüfusu hakkında bilgiler vermişlerdir.
Erzurum’un bulunduğu yerin askeri önemi dolayısıyla tarihi boyunca canlı bir ticaret merkezi özelliği taşımıştır. Çeşitli milletlerin savaşları dolayısıyla zaman zaman sarsılan ekonomisi Osmanlı döneminde ticari canlılığına kavuşmuştur. İpek yolu üzerinde bulunması önemini daha da artırmıştır. Asya ülkelerinden getirilen mallar Avrupa ülkelerine buradan nakledilir, malların şehre giriş ve çıkışlarında gümrük resmi alınır, demir ve bakır dışındaki malların geçişine izin verilirdi. Bu bakımdan Erzurum’un en önemli gelir kaynağı transit ticaretten alınan gümrük, nakliye ve depolama ücretleriydi. Erzurum Gümrüğü’nde görev yapan Evliya Çelebi’ye göre İstanbul ve İzmir’den sonra en işlek gümrük burası idi.
Erzurum’da 1287 (1870) yılından itibaren 1318 (1900) yılına kadar onbeş Salname (yıllık) yayınlanmıştır. Ayrıca Anadolu’da ilk çıkan gazete de Erzurum’da neşredilmiştir. 1283’te (1866) Envâr-ı Şarkiyye adı ile çıkarılan bu gazete haftalık olarak basılıp yayınlanmıştır.
Bibliyografi
H.Z.Koşay, Erzurum ve çevresinin Dip Tarihi
B.Darkot, M.E. B. İ.A. Erzurum
Hakan Hadi Kadıoğlu, Kargapazarı Şehitleri, Beyazşehir Palandöken Dergisi 2012/4 sayı
E.Konukçu Şehri Mübarek Erzurum
F.Kırzıoğlu, Dede Korkut Oğuznameleri
A.Demir, İslam’ın Anadolu’ya Gelişi
İ.Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri İle Erzurum Tarihi
E.Kürkçüoğlu, 1998 Erzrum yıllığı
A.Şerif Beygu, Erzurum Tarihi, Anıtları, Kitabeleri
T.Aşıroğlu, Erzurum İlinin Tarihçesi,
E.Kürkçüoğlu, Ortaçağ’da Erzurum (V-XV. yüzyıllar)
Halil İnalcık, MEB. İ.A.Erzurum Maddesi
M.H. Yinanç, MEB. İ.A.Erzurum Maddesi
D.Aydın, Erzurum Beylerbeyiliği ve Teşkilatı
O.Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi
O.Turan, Selçuklular zamanında Türkiye
İ.H.Konyalı, Abideleri ve Kitabeleriyle Erzurum Tarihi
E.Konukçu, Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum
M. Nusret, Tarihçe-i Erzurum
Evliya Çelebi, Seyahatnâme
Mehmet Arif, Başımıza Gelenler
S. Eğilmez, Erzurum Kuruluşundan Osmanlı Fethine Kadar
R. H.Ünal, T.D.V. İ.Ansiklopedisi
A. Yuvalı, T.D.V.İ.Ansiklopedisi
A.E.Beksaç – A.V.Çobanoğlu, T.D.V. İ.Ansiklopedisi
M.Aydın, T.D.V. İ.Ansiklopedisi (93 harbi)
C.Küçük, T.D.V. İ.Ansiklopedisi
Tarih Yolunda Erzurum Dergileri
H. Selvi, Milli Mücadele’de Erzurum (1918-1923)
M.Demirel, İkinci Meşrutiyer Öncesi Erzurum’da Halk Hareketleri
O.Belli – C.Küçük, Bir Şehir Var Yayalada Erzurum-2011