ÜÇ KÜMBETLER ERZURUM ’un üç kıymetli tarihi türbesini söyleyen bir addır. Esasen bu alanda dört kümbet mevcuttur. Birinci kümbetin yanında kare gövdeli, üzeri çapraz tonozla örtülü dördüncü bir kümbet daha vardır. Halk bunu mescide benzettiği için kümbet kabul etmeyerek (üç kümbetler) demiştir. Kümbetlerin dördününde üzerinde kitabeleri yoktur. İçlerinde mezar ve sandukalar da yok olmuştur. Türbelerde erkek, kadın kaç kişinin gömülü oldukları da bilinmemektedir.
EMİR SALTUK KÜMBETİ
Kümbetin üzerinde yapım kitabesi olmadığından kim tarafından ve ne zaman yapıldığı kesin olarak bilinmemektedir. Ancak kümbetin XIII. Yüzyılın ikinci yarısında yapılmış olduğu ve türbenin Saltuklu Atabeylerinden İzzeddin Saltuk’a ait olduğu kabul edilmektedir. Emir Saltuk Kümbeti sekizgen gövdeli ve iki katlıdır. İçten kubbe, dıştan hafif şişkin kubbe şeklinde bir örtüye sahiptir. Dikdörtgen planlı alt kat cenazelik bölümü üzerinde yükselen sekizgen gövde üçgen alınlıklarla kesilmiş, üzeri kubbe eteğine kadar silindirik olarak tamamlanmıştır. Kubbenin sekiz yüzü de dıştan ayni düzenlemeye sahiptir. Kümbetin kuzeye açılan giriş kapısı düz atkı taşlı, kemer kavsarası altı köşeli yıldızların oluşturduğu dairesel bezemeler ile süslüdür.
Emir Saltuk Kümbeti beyaz, kırmızı ve gri renkli muntazam kesme taşlarla yapılmıştır. Renkli taşlar yapıya ayrı bir âhenk katmıştır. Kümbetin sekiz yüzünde, ortalarında zarif başlıklı birer sütun bulunan eş kemerli pencereler vardır. Pencereler kalın, kısa tutulmuş, bir paye ile ikiz şekle dönüştürülmüştür. Pencerelerin üstleri yarım daire şeklinde kemerle sınırlı olup, söve ve kemerleri dıştan dolanan kalın bir profilli silme, pencere tabanında yataya dönüşerek gövdeyi çepeçevre sarmaktadır. Kümbetin dört yöne bakan ve içerinin aydınlanmasını sağlayan pencereleri dışındakiler sağır pencere olup simetrik görünümü sağlamak maksadıyla yapılmıştır. Bu pencereler içeri kısımdan taşla örülmüştür. Üçgen alınlıklar ile tamamlanan cepheden sonra silindirik kubbe kasnağı beş sıra taşla yapılmıştır. Kubbe kasnağının sekizgen gövdenin köşelerine gelen yerlerde mihrap şeklinde içeriye doğru oyulmuş üçgen şeklinde sekiz adet mihrabiye yapılmıştır. Bu nişlerin her birinde farklı bezeme uygulanmıştır. Bunlar birbirine sarılmış iki ejder, kanatları açık kartal, tavşan, boğa, çiçek ve yaprak figürleridir. Ayrıca başlarını birbirine çevirmiş kartal başlı, aslan vücutlu iki hurafe mahluk (grifon) işlenmiştir.
Kubbenin saçak eteğinde üç silme halinde ve bilezik şeklinde süs vardır. Kümbetin külahı alışılmış konik görüntünün dışında, kubbe ölçülerine daha yakın görünümdedir. Üzeri taş tepelikle son bulmaktadır.
Emir Saltuk Kümbetine düz zemin seviyesinden girilmektedir. İç mekan sekizgen planlı olarak düzenlenmiştir. Yukarıda belirtildiği gibi iç mekan dört ana yönde açılan ikiz mazgal pencereler ile aydınlatılmaktadır. Kümbet içten oldukça geniş ve yüksek bir kubbe ile örtülüdür. Kümbetin cenazeliğine içeriden girilmektedir. Zeminden beş basamakla inildikten sonra küçük sivri kemerli bir girişle cenazelik bölümüne ulaşılır. Bu uygulama ile kümbet dönemi içerisinde tek örnektir. Diğer Erzurum kümbetlerinde cenazelik bölümü girişler dışarıdandır. Cenazelik bölümünde pencere yoktur ve üzeri beşik tonozla örtülmüş olup, içerisinde mezar ya da sanduka bulunmamaktadır.
İKİNCİ KÜMBET (on iki yüzlü kümbet)
Emir Saltuk kümbetinin güney doğusunda bulunan kümbettir. Kümbetin üzerinde kitabesi yoktur. Bu nedenle kesin yapılış tarihi belirlenememiştir. Araştırmacılar yapılış özelliklerinden dolayı XIV. Yüzyıla tarihlendirilmesini uygun görmüşlerdir. Erzurum Gümüşlü Kümbet ve Karanlık Kümbet ile ayni mimari üslup ve süslemelere sahip olduğundan H.710/.1310 yıllarında yapıldığı söylenebilir. Kümbet, dıştan onikigen, içten silindirik planlı ve iki katlı olup, içten kubbe dıştan konik külahlıdır. Kare cenazelik bölümü üzerine onikigene uygun olarak yükselen gövde sivri kemerlerle kuşatılmıştır. Kemerler ikiz sütuncelere oturmaktadır.
Kümbet kuzeye ve güneye açılan mukarnas kavsaralı, köşelerde sütunceleri bulunan iki pencere ile aydınlanır. Kümbetin girişi batı yönde olup, düz atkı taşlı, beş sıra mukarnaslı kavsarayla örtülmüş, yüksek bir sivri kemere sahiptir. Sivri kemerin üzerine sarı renkli kitabe taşı konulmasına rağmen üzeri yazılmamıştır. Kapısı yüksekte kalan kümbetin merdivenleri yıkılmıştır. Kemerin üst kısmında külah altında kırmızı renkli taşla altıgenlerin kesişmesi ile oluşan sonsuzluk prensibi içerisinde geometrik kuşak bütün gövdeyi dolanmaktadır. Külah dışa taşırılmış, düz bir silmeden sonra konik olarak şekillenmiştir.
Kümbet gövdesi içten silindiriktir. Güneydeki pencere, dikdörtgen olup üst kısmında istiridye nişi ile şekillenen bir mihrap oluşturulmuştur. Cenazelik bölümü girişi kuzeyde küçük derin bir niş şeklinde düzenlenmiştir. Kümbetin içinde ve dışında kesme taş malzeme kullanılmıştır.
ÜÇÜNCÜ KÜMBET (silindirik gövdeli kümbet)
İkinci kümbetin güneybatısındadır. Kümbetin yapılış tarihi ve kime ait olduğu bilinmemektedir. Yapılış özellikleri bakımından XIV. Yüzyılın başlarına uygun düşmektedir. Kümbet silindirik gövdeli, tek katlı, üzeri içten kubbe, dıştan konik külahla örtülmüştür. Bu kümbetin cenazeliği olmadığı için cenazeliği olan kümbetlerde olduğu gibi dıştan dört köşelerinde çıkık ve dışarıya taşkın değildir. İçten ve dıştan silindirik olan kümbetin çapı 7.94 metredir. Kümbetin gövdesi 12 sivri kemer profili ile çevrelenmiştir. Kuzeye açılan kapısı ve eşit büyüklükteki dört penceresi basık ve sivri kemerli olarak düzenlenmiştir.
Kümbetin gövdesi üst kısımda burmalı silme ile çevrelenmiş, bunun üzerinde de fisto bordur yer almıştır. Külahın birleştiği noktada çam kozalağı motifi kullanılmıştır. Külah üzerinde herhangi bir bezeme görülmemekte, külah taş tepelikle son bulmaktadır.
Kümbetin mihrabı üç sıra mukarnaslı olarak düzenlemiş ve dikdörtgen çerçeve içine alınmıştır. Kümbet kesme taş malzeme ile yapılmıştır ve zemini de taş döşemedir. Bu kümbetin cenazelik katı olmadığı gibi içinde sanduka veya mezar yoktur.
DÖRDÜNCÜ KÜMBET (Kare gövdeli kümbet)
Kümbetin yapılış tarihi ve kimin yaptırdığı bilinmemektedir. Yapılış özellikleri bakımından XIII. Yüzyılda yapılmış olduğu uygun düşünülmektedir. Kümbet kare gövdeli, iki katlıdır ve üzeri çapraz tonoz ile örtülmüştür. Kümbetin iç kısmı 3.19 x 3.19 m. boyutlarında olup, üzeri içten çapraz tonoz, dıştan eğimli kare pramit şeklinde taş külahla örtülmüş ve taş alemle son bulmuştur. Kümbetin kuzeyde giriş kapısını iki kademeli bir silme dolanmaktadır. Kümbetin doğusuna bir pencere açılmış , güney duvarına istiridye kavsaralı bir mihrap nişi yerleştirilmiştir. Cenazelik bölümünün girişi doğudan olup, küçük bir kapısı vardır. Cenazelikte sanduka veya mezar bulunmamaktadır. Kesme taş malzemeden yapılmış olan kümbet sade ve küçük ölçülerde olup üzerinde hiçbir bezeme yoktur.