(ö.1096/1685) Âlim
Peygamber efendimizin ( Aleyhisselâm ) soyundan olup seyyiddir Aslen Van’ın Hoşab (Bugünkü Güzelsu) kasabasındandır Babası Vanî Bistâm Efendi’dir Van’da doğmuş olup, doğum târihi bilinmemektedir Babasından dolayı Vanî-zâde, kendisi Van’da doğduğu için de Vanî nisbetleri ile meşhûr oldu 1096 (m 12 Ekim 1685) senesinde Bursa yakınlarında Kestel köyünde vefât edip, orada kendi yaptırdığı câminin girişine defnedildi
Vanî Seyyid Mehmed Efendi, ilk tahsiline Van’da başladı Doğunun belli başlı ilim merkezlerini dolaştı Gence, Karabağ ve Tebrîz gibi ba’zı beldeleri ziyâret edip âlimlerden ilim tahsil etti Nûreddîn Şirvânî’den Halvetî yolunun tasavvuf bilgilerini aldı Daha çok tefsîr, hadîs, fıkıh ve târih bilgileri üzerinde çalışan, edebiyat ve belagatta yükselen Mehmed Efendi, Erzurum’da yerleşti
Vani Mehmed Efendi, Erzurum’da evlendi ve Ahmed, Mahmud ve Selman isminde üç oğlu ve iki kızı oldu Kızlarından birini talebelerinden Seyyid Feyzullah Efendi’ye (Şeyhulislâm), diğerini de Dede Mehmed Efendi (Osmanlı Kazaskeri) ile Erzurumda evlendirdi ( Şeyhulislam Feyzullah Efendi, Dede Mehmed Efendinin amcası ve bacanağıdır.)
Bilgisi ve hitâbetiyle, herkesin hayranlığına mazhar olan Vani Mehmed Efendi, Erzurum beylerbeyi Köprülü-zâde Fâzıl Ahmed Paşa ile sohbet edip, nasihatlerde bulundu. Fâzıl Ahmed Paşa sadrâzam ta’yin olunarak İstanbul’a çağırılmasından sonra Vani Mehmed Efendi’nin nâmı İstanbul’da da duyulmaya başladı.
Vani Mehmed Efendi, Pâdişâh Dördüncü Mehmed Hân’ın emriyle İstanbul’a çağrıldı. 1072 (M 1661) senesinde damatları ile birlikte İstanbul’a geldi Pâdişâh hocası (Hünkâr şeyhi) ve Yeni Câmi’de ilk kürsü vâ’izi oldu Şehzâde Mustafa’nın da hocalığını yaptı Pâdişâh vâ’izi olunca, şehzâde Mustafa’nın terbiyesini talebesi ve dâmâdı Feyzullah Efendi’ye bıraktı Pâdişâh hocası olması dolayısıyle “Şeyh Mehmed” nâmıyla anılmaya başlanan Mehmed Efendi’nin Yeni Câmi kürsüsünden ettiği va’zlar, büyük i’tibâr gördü 1094 (m 1683) senesinde Sadrâzam Merzifonlu Kara Mustafa Paşa komutasında ikinci Viyana seferine ordu şeyhi olarak katıldı Seferden sonra Bursa yakınlarındaki Kestel köyüne gönderildi
Vani Mehmed Efendi’nin, Erzurum’da kendi adını taşıyan bir camii, İstanbul’da boğazda kendi adıyla anılan Vanîköy’de bir câmi ve medrese yaptırdığı gibi, Bursa Kestel’de de büyük bir câmi ve mektep yaptırdı
Pekçok talebe yetiştiren Vanî Mehmed Efendi, birçok kıymetli eser kaleme aldı Eserleri:
1-“Arâis-ül-Kur’ân ve nefâ’isi’l Furkân ve ferâdisü’l-cinân” (Süleymaniye Kütüphanesi)
2-“A’mâlü’l-yevm ve’l-leyl” (Süleymaniye Kütüphanesi Lala İsmail,nr.727/4)
3- “Münşeât” Devlet büyüklerine gönderdiği mektuplarını ve bazı törenlerde yaptığı duaları içermektedir. (Süleymaniye nr.4308)
Bibliyografya
Erdoğan Pazarbaşı, T.D.V. İ.A. s.458
M.Kızılgeçit, Seyyidlik ve Erzurum
T. Özdemir, Kaybolan Şehir Erzurum