ERZURUM KONGRESİ

Vilâyât-ı Şarkiyye Müdafaa-i Hukuk-i Milliyye Cemiyeti Erzurum Şubesinin kuruluşu:

Merkezi İstanbul’da bulunan Vilâyât-ı Şarkiyye Müdafaa-i Hukuk-ı Milliyye Cemiyeti 4 Aralık 1918 tarihinde, eski valilerden Harputlu Ahmet Nedim Bey başkanlığında kurulmuştur. Bu cemiyetin amacı; Doğu Anadolu’nun Ermenilere verilme  isteklerine karşılık, bu toprakların Türk yurdu olduğunu, fikri , siyasi ve ilmi açıdan ispat etmek, gerekirse bu uğurda silahlı mücadeleye girişmek, Ermeni mezalim ve cinayetlerine engel olmaktı.

Bu Cemiyetin Erzurum Şubesi, 10 Mart 1919’da Esat Paşa Mahallesindeki Asar’ı Terakki Okulun’da açıldı. Başkanlığını Raif (Dinç) Efendi’nin, sekreterliğini Cevat (Dursunoğlu) Bey’in yaptığı Erzurum Şubesinin 19 kişilik yönetim kurulu vardı. Ayrıca, Süleyman Necati (Güneri) Bey’in 5 Mart 1919’dan itibaren çıkarmaya başladığı Albayrak Gazetesi de cemiyetin propagandasını yaparak Müdafaa-i Milliye fikrini yaymaya çalışıyordu. Böylece Milli Kurtuluş Savaşının doğuda ilk teşkilatlanması başlamıştır. Bu teşkilatlanma Erzurum Vilayetine o zaman bağlı olan bütün kaza ve nahiyelerde hızla devam etti. Erzurum’da 10 Mayıs 1918’de Ahmet Münir Bey Vali olarak göreve başlamıştı.  Temmuz 1919’da İstanbul Hükümetince azledilinceye kadar görevini sürdürdüğü süre içerisinde Vilayet-i Şarkiyye  Müdafaa-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti’nin Erzurum Şubesinin kuruluş ve faaliyetlerine izin verdi. Erzurum Şubesi onun koruyucu tutumuyla, çalışmalarını serbestçe sürdürdü.

Vilâyât-ı Şarkiyye Müdafaa-i Hukuk-i Milliyye Cemiyeti Erzurum Şubesinin Vilayet toplantısı:

Ondokuz kişiden oluşan Vilayet-i Şarkiyye Müdafaa-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesi Yönetim Kurulu, 29 Mayıs 1919’da bir toplantısında, hedefe ulaşılabilmesi için, Trabzon’la birlikte yedi vilayetin katılımıyla umumi bir kongre toplamaya karar verdi.  Bu karar, Trabzon Muhafaza-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti’ne ve diğer vilayetlere bir telgrafla bildirilerek, birlikte hareket etmenin zamanının geldiğini, Doğu Anadolu ‘nun bütünlüğünü sağlamak için Erzurum’da veya diğer bir şehirde toplanacak kongreye Trabzon ve diğer vilayet delegelerinin de katılmaları istendi.  Trabzon Cemiyeti bu teklifi kabul ederek toplantının Erzurum’da yapılmasına, Trabzon’un bu toplantıya en geniş bir şekilde katılmasına karar verdi. Diğer vilayetlerde aynı şekilde cevaplarını bildirdiler.

Vilâyât-ı Şarkiyye Müdafaa-i Hukuk-i Milliyye Cemiyeti Erzurum Şubesinin Genel Kurul Toplantısı:

Alınan olumlu cevaplar üzerine Erzurum Vilayat-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti ilk olarak kazalardaki kuruluşları ile birlikte bir vilayet kongresi (genel kurulu) topladı.  Bu kongre Erzurum’a bağlı sancak ve kazalardan gelen 21 delegenin katılımıyla 17 Haziran 1919’da toplanıp, beş günlük bir çalışma sonunda uzun bir karar tanzim ve kabul edildi. ERZURUM KONGRESİNE katılacak delegeler belirlendi.  Bu toplantıda iki mesele üzerinde önemle durulduğu görülmektedir: 

a)- Ermeni saldırısı karşısında, son ferdin ölümüne kadar savunmak,

b)- “Osmanlı Camiası”ndan ayrılmamak için her fedâkârlığı göze almak.

Vilayeti Şarkiye Müdafai Hukuk-ı Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesi Vilayet Kongresine katılan delegeler şunlardır: 

CemiyetŞubesi Reisi Râif (DİNÇ) Efendi,

Erzurum/Merkez’den Cemiyet Kâtibi Cevâd (DURSUNOĞLU) Bey, 

Erzurum/Merkez’den Hüseyin Avni ( ULAŞ) Bey, 

Erzurum/Merkez’den Kâzım (YURDALAN) Bey,

Erzurum/Merkez’den Süleyman Necâti (GÜNERİ) Bey,  

Bayburt Kazası’ndan Alemdârzâde Mehmet Tevfik (ÇORUH) Bey,

Bayburt Kazası’ndan (Eski Belediye Reisi) Abdullahağazade Zâhid (PEKİNDAĞ) Efendi (1866 -1930),

Yusufeli Kazası’ndan Yaralızade Ahmet (YARALI) Bey,

Tortum Kazası’ndan Ulemâ’dan Mustafa Efendi,

Tortum Kazası’ndan Eşrâf’tan Osman Efendi,

Narman Kazası’ndan Binbaşılıktan Mütekaid Celal Bey, 

Narman Kazası’ndan Eşraf’tan Nâzım Ağa,

Hasankale Kazası’ndan (Kağızmanlı) Hacı-Firuzbegzâde Battal (EYİGÜN) Bey,

Hasankale Kazası’ndan Dervişefendizade Ahmed Necâti Bey, 

İspir Kazası’ndan Şeyhzâde Hacı Mahmud (ÖZTÜRK) Bey,

İspir Kazası’ndan Cemâl (ALTUNDAŞ) Bey, 

Hınıs Kazası’ndan Muhyiddinbeğzâde (Mehmed) Celâleddin Bey,  

Hınıs Kazası’ndan Ulemâ’dan Abdulfeyyaz Efendi, 

Kiğı Kazası’ndan Eşraf’tan Yazıcızade Mehmed Sa’id (YAZICI)Bey, 

Kiğı Kazası’ndan Eşraf’tan Mirüveyszâde Kahraman Sabri Efendi, 

Aşkale Nahiyesi Çıldırlızâde Abdullah Beğ, 

Aşkale Nahiyesi Sâlihefendizâde Şükrî Efendi

VİLÂYÂT-I ŞARKİYYE KONGRESİ (ERZURUM KONGRESİ)

Vilayatı Şarkiyye Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesi ve Trabzon Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti 10 Temmuz 1919’da Erzurum’da bir kongre yapılmasını kararlaştırmıştı. Erzurum Kongresi denilen  bu kongreye “Vilayât-ı Şarkiyye Kongresi” de denir. Kongrenin toplanmasının en önemli sebebi, 18 Ocak 1919 Paris Barış Konferansında Trabzon ve yöresinde Rum-Pontus, Erzurum ve yöresinde Ermenistan devletlerinin kurulması çabalarının artmasıdır. Ayrıca Güneydoğu Anadolu’da İngilizlerin kendi himayeleri altında muhtar bir Kürdistan kurmak için çaba harcamaları da önemli ölçüde rol oynamıştır.

Kongre çalışmalarına katılmak üzere Erzurum’a gelen Üçüncü Ordu Müfettişi Mustafa Kemal Paşa, İngilizlerin baskısı ile görevinden azledildi. O da askerlikten istifa ederek vatanın kurtarılması için halkla birlikte çalışacağını bildirdi.  Bu defa İngilizler kongre delege seçimlerini engellemeye çalıştılar.

Mustafa Kemal Paşa’nın askerlikten istifa etmesi üzerine 9 Temmuz’da bir toplantı yapan Erzurum Vilayet-i Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti idare heyeti, Heyet-i Faale Kurulu başkanlığına Mustafa Kemal Paşa’yı, ikinci başkanlığına ise Rauf (Orbay) Bey’i getirdi ve durumu bir yazı ile kendilerine bildirdi. 10 Temmuz günü Heyet-i Faale, Mustafa Kemal Paşa başkanlığında toplanarak, aynı gün açılması gereken Erzurum Kongresi’ne yeterli sayıda delege gelemediği için, kongrenin Meşrutiyet’in ilan edildiği tarih olan 23 Temmuz’a ertelenmesine karar verildi. 22 Temmuz’da yazılan bir tezkere ile , Erzurum Vali Vekili Kadı Hurşit Efendi ve diğer memurlar, kongrenin açılışında bulunmak için Sultani Mektebi bahçesine davet edildiler ve her kes davete icabet ederek açılışta bulundular.

Sadrazam Damad Ferit Paşa, 20 Temmuz’da Erzurum Kongresi’ni anayasaya aykırı bulduğunu ve kongreyi düzenleyenlerin tutuklanması gerektiğini bildirin bir beyanname yayımladı. Erzurum Valiliğince bu beyanname duyurulmadı. Erzurum Kongresi, 23 Temmuz 1919 Çarşamba günü yapılan dualarla saat 11.de açıldı. Hoca Raif (Dinç) Efendi ilk önce yoklama yaptı ve 56 delegenin hazır bulunduğunu açıkladı ve açılışı yaptı.  Açış konuşmasından sonra divan başkanlığı seçimine geçildi. Yapılan gizli oylamada Mustafa Kemal Paşa oyçokluğu ile kongre başkanı seçildi. Başkan vekilliklerine Raif Efendi ve Trabzonlu Eyyubizade İzzet Efendi, katipliklere Karaköse delegesi Necati Bey ve Vakfıkebir delegesi Abdullah Hasib Efendi seçildiler.

23 Temmuz – 7 Ağustos 1919 tarihleri arasında gerek İstanbul Hükümeti’nin gerekse İtilaf Devletleri’nin bütün engellemelerine rağmen toplanan Erzurum Kongresi, hafta tatili olan Cuma günleri ile  30 Temmuz 1919 tarihli Mustafa Kemal Paşa ve Hüseyin Rauf Bey’in Erzurum’da yakalanarak İstanbul’a gönderilmesi hakkında Vekiller Heyeti’nin tutuklama kararı geldiği gün hariç,(bu tutuklama kararını Erzurum Vali Vekili Kadı Hurşit Efendi ve Kâzım Karabekir reddettiler) başta Kâzım Karabekir olmak üzere bütün mülki ve askeri çevrelerce de desteklenen kongre çalışmalarına 14 gün devam etmiş,  bu süre içerisinde 13 toplantı yapılmıştır.

Erzurum Kongresinde her bölgede ayrı ayrı kurulmuş olan Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin bir çatı altında toplanması kararlaştırıldı ve tüzüğü görüşülerek kabul edildi.  Böylece” ŞARKİ ANADOLU MÜDAFAA-İ HUKUK CEMİYETİ”nin kuruluşu resmen tamamlanmış oldu.  Ayrıca yapılan seçimler sonucunda bu cemiyetin 9 kişiden oluşan Heyet-i Temsiliye üyeleri belirlendi.

7 Ağustos 1919’da, Trabzon’un Şiran delegesi Müftü Hasan Efendi’nin maksada uygun yaptığı dua ile çalışmalarını tamamlayan Erzurum Kongresi, aynı tarihte, alınan kararları ve varılan sonuçları on maddelik bir beyanname ile açıklandı ve yayınlandı.

ERZURUM KONGRESİ’ne eski idari taksimata göre şu illerden gelen delegeler katılmış olup toplam 63 delege kongreye iştirak etmişlerdir. Vilayetlere göre iştirak  eden delegeler: 

1. Erzurum Vilayeti ( Erzurum, Bayburt, Ağrı vilayetleri, Yusufeli ve Kiğı ilçeleri) : 20 kişi
2. Trabzon Vilayeti (Şimdiki Trabzon, Rize, Giresun, Ordu ve Gümüşhane) : 18 kişi
3. Sivas Vilayeti (Şimdiki Sivas, Amasya, Tokat, Şebinkarahisar dahil) : 13 kişi
4. Bitlis Vilayeti (şimdiki Bitlis, Muş, Bingöl, Siirt, kısmen Şırnak ve Genç dahil ) : 4 kişi
5. Van Vilayeti (şimdiki Van ve Hakkari): 2 kişi
6.  Erzincan Sancağı/Mutasarrıflığı : 6 kişi

(Diyarbekir ve Ma’mûretülazîz/Elâzığ Vilayet delegeleri bu şehir valilerinin müsaade etmemeleri sebebiyle yoldan geri çevrilmişlerdir)

Erzurum Kongresi’ne katılan Erzurum Vilayeti ( Şimdiki Erzurum, Bayburt, Ağrı illeri ile Yusufeli ve Kiğı ilçeleri dahil) delegeleri şunlardır:

1. Mustafa Kemal Paşa (ATATÜRK) – Erzurum/Merkez Kazası
2. Hüseyin Rauf (ORBEY)  Erzurum/Merkez Kazası
3. Mehmed Raif (DİNÇ)    Erzurum/Merkez Kazası
4. Hüseyin Avni (ULAŞ)   Bayazıt Sancağı
5. Abdullahağazade Zahid Bey (PEKİNDAĞ) Bayburt Kazası
6. Alemdarzade Mehmet Tevfik (ÇORUH)    Bayburt Kazası
7. İsmail Hakkı (NALBANDOĞLU) Diyadin Kazası
8. Mustafa (SABUNCUOĞLU)  Diyadin Kazası
9. Maksud (KAPIKAYA) Eleşkirt Kazası
10. Mehmet Cevat (DURSUNOĞLU) Hasankale Kazası
11. Battal (EYİGÜN)  Hasankale Kazası
12. Alaeddin Bey/ Paşazade Mehmed Celaleddin Bey – Hınıs Kazası
13. Cemal (ALTUNDAŞ) – İspir Kazası
14. Süleyman Necati (GÜNERİ) – Karaköse (Ağrı)
15.  Mirüveyszade Kahraman Sabri (YAZICI) – Kiğı Kazası
16. Yazıcızade Mehmed Sa’id Bey – Kiğı Kazası
17. Sait Bey (ÖZLÜTÜRK) – Narman Kazası
18. Namıkefendizade Ahmed Mümtaz (ERVERDİ) – Tercan Kazası
19. Kâzım (YURDALAN) – Tortum Kazası
20. Ahmed (YARALI) – Yusufeli (Kiskim) Kazası

Trabzon vilayeti (Şimdiki Rize, Trabzon; Giresun, Ordu ve Gümüşhane) illerini kapsıyordu.

1. Trabzon/ Merkez  Hüseyin Avni  (ABANOZOĞLU)
2. Trabzon/Merkez Hacısalihoğlu Servet  (SALİHOĞLU)
3. Trabzon/Akçaabat Kazası:  Hasan Remzi (SERDAROĞLU)
4. Giresun Kazası:  İbrahim Muhsin ( ELGEN)
5. Giresun Kazası: Dr. Ali Naci (DUYDUK)
6. Gümüşhane/ Merkez:  Zeki (KADİRBEYOĞLU)
7. Kelkit Kazası:  Hafız Osman Fevzi Nuri (NASUHBEYOĞLU)
8. Trabzon/Maçka Kazası: Mehmet İzzet  (EYYUBOĞLU)  
9. Trabzon/Of Kazası:  Hafız Yunus Sıdkı (BULUT)
10. Ordu /Merkez: Avukat Hasan Hilmi (KORAL)
11. Rize Merkez :  Hafız İsmail Hakkı (GENÇ)
12. Rize Merkez : Mehmed Necati (MEMİŞOĞLU)
13. Trabzon/Sürmene Kazası: Ömer Fevzi  (EYÜBOĞLU)
14. Trabzon/Sürmene Kazası: Kulaçzade Ahmed (KULAÇ)
15. Şiran Kazası: Müftü Hasan Fahri (POLAT)
16. Tirebolu Kazası: Yusuf Ziya (ŞİŞMAN)
17. Vakfıkebir Kazası: Hafız Abdullah Hasip (ATAMAN)
18. Rize Pazar: Ahmed Bey

Sivas vilayeti şimdiki Sivas, Amasya, Şebinkarahisar ve Tokat Sancaklarını kapsıyordu.

1. Sivas/Merkez Kazası: Mehmed Fazlullah (MORAL)
2. Sivas/Merkez Kazası: Yusuf Ziya (BAŞARA)
3. Alucra Kazası:  Hacı Hüseyin Hüsnü (ÖZDEMİR)
4. Amasya/ Merkez :  İbrahim Süreyya (YİĞİT)
5. Divriği Kazası: Müftü Hayrullah Efendi
6. Şebinkarahisar Kazası: Dr.Mahmud Cemil (ŞENCAN)
7. Koyulhisar Kazası: Çadırcızade Ali Bey
8. Mesudiye Kazası:  Mehmed Mustafa (SERDAROĞLU)  
9. Niksar Kazası: Mehmed Şeref Efendi.
10. Reşadiye Kazası: Mehmed Sırrı (KAYMAZ)
11. Suşehri Kazası: Çeçenzade İsmail Hakkı Efendi
12. Tokat Kazası: Mehmed Rifat  (ARKUN)
13. Zara  Kazası: Emekli Yüzbaşı Receb Efendi.

Erzincan sancağı/mutasarrıflığı temsilcileri

1. Erzincan/Merkez: Şeyh Hacı Ahmed Fevzi Efendi  
2. Erzincan/Merkez :  Müfti Hafız Osman Fevzi (TOPÇU) 
3. Kuruçay Kazası: Müfti Mehmed Şevki Efendi (YURTBAŞI)
4. Pülümür (Kuzucan) Kazası: Emekli Komiser Abbas Necati Efendi
5. Refahiye Kazası: Taha Kemâleddin Efendi
6. Refahiye Kazası: Tal’at Bey

Bitlis vilayeti şimdiki Bitlis, Muş, Siirt, Kısmen Şırnak ve Genç, Bingöl dahil.

1. Bitlis/Merkez : Emekli Binbaşı Süleyman (HATUNOĞLU)
2. Bitlis/Merkez Kazası:  Mazhar Müfıt Bey 
3. Siirt/Merkez Kazası: Müderris Hafız Mehmed Cemil (AYDIN)
4. Siirt/Merkez Kazası: Hafız Mehmet Hilmi (ÇORAPSIZ)

Van vilayeti. Hakkâri dâhil.

1. Van/Merkez :  Casım  (DİRİ)
2. Van/Merkez :  Osman Tevfik  (ALYANAK)

Bibliyografya

Atatürk Mustafa Kemal, Nutuk Cilt I

M.Fahrettin Kırzıoğlu, Bütünüyle Erzurum Kongresi

Zeki Başar, Erzurum Kongresi

Süleyman Necati Güneri, Hatıra Defteri (Yayına hazırlayan Ali Birinci)

Cevat Dursunoğlu, Milli Mücadelede Erzurum

Enver Konukçu, Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum Tarihi

Muzaffer Taşyürek, Erzurum Kongresi ve I. TBMM’de Erzurum Milletvekilleri

Yücel Çil, Erzurum Kongresi’ne Katılan Delegeler

Cevdet Küçük, TDV İslam Ansiklopedisi s.335